Ър. Исматулдаев, А. Н. Ма судов, А. Х. Абдуллаев Б. М. Ахмедов, А. А. Аъзамов


Download 1.73 Mb.
bet25/96
Sana08.05.2023
Hajmi1.73 Mb.
#1446646
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   ...   96
Bog'liq
Metrologiya ДАРСЛИК МКК учун

Нусха эталон ишчи эталонларга бирликлар улчамларини узатишга мулжалланган иккиламчи эталон хисобланади. Таккослаш эталони хам иккиламчи эталон булиб, ундан бирор сабабга кура бир-бири билан бевосита солиштириб булмайдиган эталонларни таккрелаш учун фойдаланилади.
Юкори аникдикка эга булган намунавий улчаш воситаларига ва айрим холларда жуда катта аникдикка эга булган намунавий улчаш зоситаларига бирликнинг улчамини узатиш учун ишчи эталон ку/1ланилади.
Эталон сифатида тасдикланган улчаш воситаларининг тупламига киг/увчи улчаш ускуналарига эса эталон ускунаси номи берилган.
93
3.4. Эталонларнинг яратилиш тарихи
Энг кадимий улчовлар тахминан 5000 йил мукаддам, Вавилонлик олимлар томонидан яратилган. Улар улчовларнм узунлкк бирлиги асосида олишга келишганлар. К,олган бирликларни куйидагича келтириб чикарганлар: юза бирлиги - томонлари узунлик бирлигига тенг булган квадрат; хажм - кирралари узунлик бирлигига тенг булган куб; огирлик бирлиги - бирлик хажмни тулдирувчи сувнинг огирлиги. Бу уша даврга нисбатан жуда улкан янгилик эди. Чунки бунда турли катталикларнинг бирликлари узаро богликликда курилиши мумкин эди.
Орадан куп асрлар ва минг йилликлар утди. Вавилон ва бошка давлатлар таркалиб ёки парчаланиб кетди. Маданий ривожланишда бирмунча тургунлик хукм сурди. Илмий ва маданий ривожланиш секин аста Марказий Осиё томон сурила бошлади. Марказий Осиё, айникса Мовороуннахрда аждодларимиз илмий ва маданий ривожланишни бутун дунёга урнак була оладиган даражада амалга оширдилар. Куплаб асарлар ёзилди. Афсуски, бу асарларнинг аксарияти турли боскинчилик урушлари даврида йук, булиб кетган. Лекин, шу асарлар бир неча юз йиллар давомида дунёнинг йирик илм даргохдарида укув дарсликлари ва кулланмалари сифатида фойдаланилганлиги хозирда маълум.
Олимларимиз купрок табиий ва антропометрик бирликларга ахамият беришган. Баъзи бир бирлик улчамлари бошка давлатларда хам тадбик этила борган. Масалан, Кддимги Русь ва бошка Европа давлатларидаги улчаш бирликлари аршин (форсча "арш" - тирсак), сажень ("саржин" - уч тирсак) шулар жумласидандир.
94
Йиллар утган сари, халкаро ижтимоий ва иктисодий алокалар янги погоналарга кутарилди ва халкаро келишувлар асосида яратилиши лозим булган бирликларга эхтиёж тобора ортди. Ва нихрят, XVIII асрнинг охирларига келиб бу муаммо ута долзарб ахамият касб эта бошлади.
Хуш, яратиладиган улчовлар тизими кандай булиши керак эди?
•Энг аввало, хар бир улчов бир нечта давлатлар учун умумий тавсифга эга булиши лозим эди.
•Улчовларнинг доимий ва узгармас булиши учун улар табиий булиши лозим эди. Шунда, агар яратилган намуна (эталон) йуколса, уни яна кайтадан тиклаш, яъни табиатдан олиш имконияти сақаниб коларди.
•Улчовлар узаро бир тизимда богланган булиши керак эди.
1790 йилнинг 8 майида, Франция Миллий мажлиси улчовлар тизимини яратиш борасида реформа утказиб, декрет кабул килди. Бунга боглик, амалларни бажариш фанлар академияси зиммасига юк/1анди. Машхур ва таникди олимлардан иборат махсус комиссия тузилди. Бу комиссия "Барча даврлар ва хамма халкдао учун" шиори остида фаолият юритдилар.
Комиссия олдидаги мухим вазифа Париж меридиани буйича Дюнкерн ва Барселона шахарлари орасидаги масофани аник ва бир йуналишда улчаш эди. Айнан шу икки шахарнинг олинишига сабаб, уларнинг иккови хам денгиз сатхида ва бир Париж меридианида ётар эди.
Вазифани бажариш академиклар Мешен ва Деламбрларга топширилди. Бу ишни бажаришга 6 йил вакт кетди. Текис жойларда
95
бевосита, паст-баланд жойларда эса куп учбурчак шакллари ясалиб, унинг базис томони буйича тугри масофа аникланар эди.
Улчашлар тугаганидан сунг, олимлар янги улчовниьг узунлигини хисоблаб чикардилар. Бу узунлик Париж меридианиниг к,ирк, миллиондан бир улушига тенг эди. Янги узунлик бирлигига метр ("метрон" - грекча улчов) номи берилди. Айнан мана шу бирлик метрик бирликлар тизимининг асоси булиб хисобланди.
1869 йил Петерберг академияси дунёдаги барча йирик илм даргохларига метрни кайта куриб чикиш хусусида куйидагича мурожаат килдилар:
«Илм-фан ютукдарига суяниб, Метр-Ер меридиани чорагининг ун миллиондан бир улуши деган таърифдан воз кечиш лозимдир. Чунки такомиллаштирилган тарздаги кейинги утказилган аник. улчашлар натижалари хар хил булган. Лекик хар бир кайта улчашдан сунг метрнинг узунлигини узгартириш йул куйиб булмайдиган холатдир».
Буни хисобга олган холда Петербург академияси Франция архивида сакланаётган метрнинг дастлабки холида нусхаларини тайёрлаш ва турли давлатларга беришни таклиф этди.
1875 йил Парижда халк,аро конференция чацирилди. 17 давлат вакиллари метрик тизимни халцаро сифатда тан олиш буйича метрик конвенцияни (шартномани) имзоладилар. Айнан шу конференцияда Халкаро огирлик ва улчовларнинг бюроси ташкил этилди. 1889 йили халкаро комисагянинт кузатуви остида платина ва иридий котишмаларидан 34 дона метр эталони ва 43 та килограмм эталони
96
тайёрланди. Шулардан №28 ва №11 метр эталонлари хамда №12 ва №26 килограмм эталонлари Россияга берилди.
1967 йили энг замонавий асбоблар билан Ер меридианиниг крр% миллиондан бир улуши аникданди ва натижага кура Франциядаги -архив метр меридионал метрдан факат 0,2 мм цискарок. экан.
Платина-иридийдан тайёрланган метр эталонининг хатолиги Ч-1Д-107 метр булиб, асримизнинг бошидаёк, бу эгьтироф этилган эди. 1%0 йилда огмрлик ва улчовлар буйича XI Бош конференция атом нурланишларининг спектрал чизикдари тулкдш узунликларининг доимийлиги асосида криптон метр эталонига таъриф берилди. Ундаги хатолик 510"9 метрга тент эди.
Бирок, космик асрда бу хам кониктирмади ва 1983 йил, огирлик ва улчовлар буйича XVII Бош конференцияда метр эталонига янги таъриф берилди: метр - ёруглик нурининг вакуум шароитида сскунднинг 1/299792458 улушидаги босиб утган масофасига тент.
Масса бирлигининг эталони хам цизик, тарихга эга. "Архив килограмм" 1872 йилда тайёрланган булиб, тоза сувнинг 4°С даги 1 дм3 хажмга тугри келадиган массасига тенг хисобланган. У баландлиги ва диаметри 39 мм га тенг булган платина цилиндрдан иборат. Ундан олинган нусхалар эса платина-иридий котишмасидан тайёрланган.
3.5. Улчашларнинг сифат мезонлари
Х,ар бир нарсанннг сифати булгани каби улчашларнинг хам
сифати ва мезонлари мавжуд. Бу мезонлар улчашлардаги асосий
тавсифларни ифодалайди. Бу мезонлар каторнга куйидагилар
киритилган:

Download 1.73 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   ...   96




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling