Ър. Исматулдаев, А. Н. Ма судов, А. Х. Абдуллаев Б. М. Ахмедов, А. А. Аъзамов


Улчаш техникасининг хозирги кундаги


Download 1.73 Mb.
bet41/96
Sana08.05.2023
Hajmi1.73 Mb.
#1446646
1   ...   37   38   39   40   41   42   43   44   ...   96
Bog'liq
Metrologiya ДАРСЛИК МКК учун

5.12. Улчаш техникасининг хозирги кундаги холати ва. ривожланиш
исти^боллари
Улчаш техникаси фундаментал илмий изланишларга бевосита богланган булиб, табиий файларнинг энг яхши ютукларини узида мужассамлаштирган. Бу эса унга улкан имкониятлар ва ривожланиш истикболларини яратиш билан бирга катор муаммоларни келтириб чикарди. Биринчи навбатда куйидагиларни айтиб угиш лозим:

  • улчашлар бирлигини таъминлаш муаммоси;

  • умумий улчашлар назариясининг ривожланиши;

150

  • янги физикавий усуллар ва хар хил хисоблаш курилмаларига асосланган улчаш амалларини соддалаштириб, бир вактнинг узида уларнинг самарадорлигини ошириш;

  • янги анализ ва синтез усулларига асосланган, тавсифлари олдиндан айтиладиган улчаш воситаларини ищлаб чикэришни тезлаштириш;

  • лойихалашни автоматлаштириш;

  • ишлаб чикаришни технологик тайёрлашга асосланган янги улчаш воситаларини яратиш ва тадбик, кдолиш.

Юкррида кайд этилган жараёнлар гарчанд мухим ва кенг булса Хам, алохида олинган аспектларини, шу билан бирга бехисоб изланишлар, текширишларни , хусусий усулларни хамда улчаш тартибларини куриб чикувчи бир катор улчаш назариялари мавжуд. Улар бу жараённинг алохида булса хам, етарли даражада фаркди ва хар хил аспектларини карайди. Хусусий усул ва улчаш пришдипларини ичида куйидагиларни эслатамиз:

  • улчаш курилмаларининг аникдилик назарияси;

  • статистик улчашлар назарияси;

  • улчаш узгарткичларининг умумий энергетик назарияси;

  • улчашнинг информацион назарияси;

  • динамик улчашлар назарияси;

  • улчаш курилмаларшшнг инвариантлик назарияси;

  • 5'лчашларнннг алгоритмнк назарияси;

  • улчаш воситаларининг мослашув назарияси.

Улчашлар аникдиги назарияси асосида улчаш натижаларининг атоликларшш Оахолаш ва текшириш усули ётади.
151
Эсингизда булса керак, "хатолик" деганда улчаш амалида олинган натижа кийматининг улчанаёттан катталикнинг хакикий кийматидан тафовути тушунилади. Аникдик назариясининг туб маъносини хатолик ва унинг ташкил этувчиларини бахрлаш, хатоликлар хосил булишининг манба ва сабабларини аникдаш, хамда хатоликларни камайтириш усуллари ташкил этади.
Улчашлар аникдиги назарияси амалий жих,атдан жуда куп фойдали натижалар олиш имконини бериб, мегрологияни халкаро улчашлар бирлигини таъминлаш тизими асосига айлантирди. Бундай тизимларнинг энг мух^м кисмлари эталонлар, катталикларнинг намунали ва амалий улчовлари, хамда улчаш воситаларидир. Халкаро эталонлар Парижда улчовлар ва огирликларнинг Халкаро булимида сакданади. Халкаро илмий-техник ва савдо айирбошлашларида улчаш натижаларининг ишончлилиги ва мослигини таъминлаш учун Xa/iKapo булим мунтазам равишда давлат эталонларини солиштириб туради. Узбекистонда метрология сохасидаги ташкилий ишларни давлат метрология хизмати бажаради.
Унинг асосий хизматларидан бири физикавий катталиклар улчаи бирликларини эталондан амалий улчаш воситаларига узатишдир.
Улчаш воситаларини лойихалаш ва яратиш, улчашларш бажариш, улчаш натижаларини тушунтириш ва расмийлаштирии билан боглик булган барча амаллар Давлат стандарти томонида! белгилаб куиилади. Буларнинг уз вактида яратилишини Узбекисто) стандартлаштириш, метрология ва сертификатлаштириш Марказ! кузатиб боради. Улчашларни стандартлаштириш буйича асоси:
152
амалий ишларни шу марказ тасарруфидаги метрология хизматлари бажаради.
Кейинги пайтларда аникдик назарияси купрок, аникликни ошириш усулларига асос булиб хизмат килиб, конструктив функцияни бажармокда.
Улчашлар самарасини оширувчи струкгурали-алгоритмик усулларнинг тез ривожланиши янги илмий йуналиш- улчаш воситаларининг мослашиш назарияси хосил булаётгани хакдда хулоса килишга асос булади. Электрониканинг имконияти шунчалик буюкки, классик булиб к.олган оддий структурали усуллар аста-секин уринларини улчаш аниклигини кескин ошириш - имкониятини берадиган мураккаброк, тестли узи созловчи, узи ташкил килувчи, коммутацияли-модуляцион усулларга бушатиб бера бошлади.
Улчаш воситаларининг адаптивлигини оширишга хам алохида эътибор бериш лозим хисобланади. Адаптация деганда улчаш воситаларининг ишлаш шароитига мослаштирилиши тушунилади. Адаптация махсус техникавий воситалар ва уларни кайта ишлаш эвазига олинадиган кушимча ахборот хисобидан амалга оширилади.
Улчаш узгарткичларининг умумий энергетик назарияси аниклик назариясига нисбатан анча ёшрок, булиб, унинг тарихи 40 йилларни ташкил килади. Бу назариянинг асосйда хар кандай улчаш муолажалари улчаш ахборотларини кабул киладиган назорат объекти, улчаш узгарткичи ва оператор орасйдаги энергия алмашиш билан боглик деган тушунча ётади. Умумий энергетик назарияни тузишда электрик ва механик аналогиялардан фойдаланилган. Бу аналогияга «ура улчаш узгарткичларининг кириш ва чикишдаги катталикларнинг
153
параметрлари умумлаштирилган куч, силжиш, тезлик, тезланиш сифатида тасаввур килинади ва кириш хамда чикиш сигналлари катталиклари энергетик богланишлар деб каралади.
Улчашларнинг информацией, льни ахборотлар назариясининт республикамизда ривожланишида У.О.Орифов, В.К,.Кобулов, СААзимов, М.З-Хомудхонов, Н.Р.Юсупбеков ва бошка олимларимизнинг х>1ссалари жуда каттадир. Ипформациялар назарияси биринчи марта ал ока тизимлари учун ишлаб чикилган булиб, оддий ва аник, усуллар билан куплаб мураккаб масалаларни ечиш имконини берган. Информациялар назариясининт узига хос хусусияти шундан иборатки, алока тизимларининг частота, вакт ва энергетик тавсифларини хлсобга олувчи тула-тукис бахрлаш имконини беради. Информациялар назариясини улчаш техникасига тадбик, килиш худди шундай оддий ва фойдали натижалар олишга булган умидларга асосланган эди. Аммо, хисоблашдаги мураккабликлар, хамда муайян ташкилий сабабларга кура бу натижалар хозирча кенг равишда амалий кулланиш топа олгани йук,.
Назарий жихатдан улчашлаРнинг информацион назарияси асосида олинган улчаш воситаларининг чегаравий имкоииятларини бах.олаш, хамда оператив ифодалаш ва улчаш узгарткичлари, курилмалари ва тизимларининг самараларини умумлаштирилган холда бахолаш услубларини такомиллаштириш лозим.
Улчашлар назариясини икки нуктаи назардан куришимиз мумкин:

  • Статистик;

  • Динамик.

154
Статистик улчашлар назариясида тасодифий жараёнлар тавсифларини тажриба ёрдамида аниклаш усуллари ва воситалари изланишлар предмети деб саналади. Шунинг учун хам статистик улчашлар назариясининг муваффак,иятлари эхтимоллар назарияси, математик статистика ва тасодифий жараёнлар назарияси сохасидаги назарий изланишларнинг кжори саъвиясига асослангандир.
Динамик улчашлар назариясининг изланишлар предмети узгарувчан катталикларни улчаш усуллари ва воситалари булиб, уларнинг тезликлари улчаш воситалари тезкорлигига тенг ёки улардан каттарок, булишлиги мумкин. Динамик улчашлар назариясининг аксарият усуллари автоматик бошкариш назарияси усулларининг мое сохаларига ухшашдир. Унинг классик узлуксиз формасида ёки дискрет Z-алмаштиришлар формасида фойдаланилади.
Динамик улчашлар назариясида тез узгарувчан сигналларни кабул килиш ёки узгартириш текширилаётган жараёнларни аксариятининг асосини ташкил цилувчи назарий радиотехниканинг натижалари кенг равишда кулланилмокда.
Инвариантлик назарияси хам биринчи марта автоматик эошкариш назарияси доирасида ишлаб чикилган булиб, кейинчалик улчаш техникасида кулланидган. Улчаш воситаларининг январиантлиги легаида улчаш натижаларининг таъсир омилларига Зоглик булмаслиги тушунилади.
155

Download 1.73 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   37   38   39   40   41   42   43   44   ...   96




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling