Радиотехник тизимлар назарияси асослари

Neytronlarning protonlardan sochilishi
Yadro fizikasida yadro kuchlari xususiyatlarini o ‘rganish eng muhim 
ahamiyatga ega. Yadro kuchlari tabiati elektromagnit, kuchsiz, gravitatsiya 
kuchlariga o ‘xshamaydi. Elektromagnit kuchlarga ham o‘xshamaydi, chunki 
ta’sirlashuv zaryadsiz neytronlar uchun ham mavjud. Magnit kuchlari ham 
bo‘lishimumkinemas, chunki nuklonlarmagnitmomentlari orasidagi o ‘zaro 
ta’sirlashuv juda kichik. Kuchsiz va gravitatsiya ta’sirlashuvlari ham yadro 
ta’sirlashuviga qaraganda juda sust hamda gravitatsiya ta’sirlashuvi esa uzoq 
masofada ta’sirlashuv xususiyatiga ega bo‘lgani sababli yadro ta’sirlashuvi 
bo‘la olmaydi. Shunday qilib, yadro kuchlari yadrodagi nuklonlami bog‘lab 
turuvchi o ‘ziga xos xususiyatlarga ega bo ‘lgan alohida kuchdir. 0 ‘z 
navbatidayadro kuchlarini o ‘rganishlikyadro strukturasi vayadro reaksiyalar 
mexanizmini chuqur o ‘rganish imkonini beradi.
Yadro kuchlarini o‘rganish uchun faqat neytral zarralar yoki faqat zaryadli 
protonlardan (masalan: ikkita neytron, ikkita protondan) tashkil topgan yadrolar 
yo‘q. Yadro kuchlari xususiyatlari nuklonlaming nuklonlar bilan, nuklonlaming 
yadrolar bilan, yadrolaming yadrolar bilan ta’sirlashuvlarida hamda yengil 
yadrolar, ko‘zguli yadrolaming xususiyatiga ko‘ra, o‘rganish mumkin.
Klassik fizikada ikkita zarraning ta’sirlashuv qonuniyatini bir-biriga 
nisbatan turli masofada, har xil tezlikda turlicha oriyentatsiyada o ‘lchab, 
qonuniyatlarini aniqlaganlar. Xuddi shu usullar bilan elektromagnit va 
gravitatsiya o ‘zaro ta’sirlashuv qonuniyatlari o ‘rganilgan edi. Lekin yadro 
kuchlari qisqa masofada katta intensivlikda ta’sirlashganligi uchun bu usulni 
qo‘llash imkoniyatini bermaydi.
Yadro proton va neytronlardan tashkil topgan sistema, bu nuklonlar 
orasidagi o ‘zaro ta ’sirlashuvni o ‘rganish uchun bogMangan sistem a 
xususiyatlarini yoki bir nuklonning ikkinchisidan sochilishini o ‘rganish 
lozim. Ko‘p nuklonlardan tashkil topgan sistemani o ‘rganish yo ‘li bilan 
yadro kuchi qonuniyatini aniqlash ju d a murakkab (ko‘p nuklonli sistema 
turlicha harakatda, oriyentatsiyada, har xil tezlikda b o is a , hisoblash 
imkoniyatiga ega emasmiz).
49
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Shuning uchun ikki nuklondan tashkil topgan bogMangan sistemani, 
masalan, deytronning xususiyatlarini yoki proton-proton 
(p-p), neytron- 
proton (
n-p), neytron-neytron (n-n) o ‘zaro ta’sirlashuvlari past va yuqori 
energiya sohalarida o ‘rganish yadro kuchlarining tabiatini o ‘rganishda 
qulaylik tug‘diradi.
D evtron. Deytron bitta proton, bitta neytrondan tashkil topgan 2 
H { -
vodorod izotopi. Massa soni 
A = 2, zaryadi Z = 1, bog‘lanish energiyasi 
E = 
2,22
MeV, spin va ju f tlig i I*  = 
1+, m ag n it m o m en ti
/.i( jH ) = 0 ,86/ / ynm kvadrupol momenti Q = 2,738 • 10“27 sm2, solishtirma
bog‘lanish energiyasi 
s = 1,11 MeV nuklon bo‘lgan bo‘sh bog‘langan 
yadrodir.
Deytronning bog‘ lanish energiyasi 2,22 
Me V ga teng, ya’ni bitta nuklonga 
to‘g ‘ri keluvchi solishtirmabog‘Ianish energiyasi 1,1 
MeV. Yengil yadrolarda 
solishtirma bog‘lanish energiyasining qisqa masofada ju da kichik bo‘lishi 
yadroviy kuchning o‘zaro ta’sirlashuvi ekanligidandir. Bu xususiyati deytron 
solishtirma bog‘lanish energiyasini 
A < 4 bo‘lganyengil yadrolar solishtirma 
energiyalari bilan taqqoslasak ko‘rinadi.