Raqamli ilmiy kengash qarshi davlat universiteti

(O), Xoldorxon mahram (O), Kichkintoy mahram (O), Bahovuddin darvozabon 
(O), Omon mergan (O), Yomon mergan (O) kabi nomlar tarkibidagi og‘a, pari, 
cho‘ri, usta, mergan, sardor, yoyandoz, jag‘-jag‘, botir, nayzaboz, bayroqdor, 
chaqqon, maston, doston, boy, kalxat, sher, o‘g‘ri, vazir, domla, pahlavon
singari apellyativlar shaxs nomlari bilan birgalikda qo‘llanilib laqab nom 
maqomiga o‘tgan. 
Quyida bu laqablarning ayrimlari xususida to‘xtalishga harakat qilamiz. 
Xalq dostonlarida qo‘llanilgan laqab nomlarni quyidagi mavzuviy guruhlarga 
ajratib tadqiq etish mumkin: 
1. Shaxsning kasb-kori, mehnat malakasi bilan bog‘liq nisbiy laqablar.
142
Professor E.Begmatovning qayd etishicha, bir qator laqablar kishilarning 
kundalik kasbi, doimiy va asosiy hunari, ma’lum sohadagi malakasi singarilar 
bilan bog‘liqdir. Shaxs qaysi kasb yoki hunar bilan shug‘ullansa, uning ismiga 
shu kasb yoki hunar qo‘shib aytiladigan bo‘lgan. Bunday shaxs mashg‘uloti 
nomi laqab o‘rnida keladi. “Jorxun maston”, “Kelinoy yoki Norguloy”, 
“Oyparcha”, “Nurali va Semurg‘” dostonlari tilida ham ana shu holat bilan 
bog‘liq laqab nomlar ancha ekanligi aniqlandi: Yoqub pahlavon (JM), Asad 
mergan (JM // NS), Shodmon mergan (JM // NS //O), Sayxun usta (JM), So‘ltoq 
(Rahmat) o‘g‘ri (KN), G‘ulom cho‘pon (KN), Omongeldi cho‘pon (KN), Jopsok 
cho‘pon (KN), Dona cho‘pon (KN), Nazar cho‘pon (KN), Rajab cho‘pon (KN), 
Xoliyor cho‘pon (KN), Sherna baxshi(KN), Xalil mergan (KN), Sherali cho‘pon 
(KN), Xoliyor baxshi (KN), Halim mergan (KN), Haydar cho‘pon (NS), Qodir 
baxshi (NS), Qora baxshi (NS), Uldan cho‘ri (NS), Guldan cho‘ri (NS), Malin 
savdogar (NS), O‘tan o‘tinchi (NS), Durbek dobilboz (NS), Yoqub bayroqdor 
(NS), Yusuf nayzaboz (NS), Ko‘nak yoyandoz (NS), Qarag‘ay mergan (NS), 
142
Abatov D.R., Nurchayeva M. Qashqadaryo xalq dostonlari matnida qo‘llangan onomastik birliklar tadqiqi. // 
O‘zbek tili imkoniyatlaridan amaliy foydalanish masalalari. Respublika ilmiy-amaliy konferensiya materiallari. – 
Qarshi, 2022. – B. 213-215.

---

55 
Ovul mergan (O), Malla sabzifurush (O), Farmon podachi (O), Bahovuddin 
darvozabon (O), Omon mergan (O), Yomon mergan (O) kabi. 
2. Shaxsning amal va unvoniga nisbatan berilgan laqablar: Donish vazir 
(JM), Bek Shodmon (JM), Ashurbek sardor (JM //NS), Go‘ro‘g‘li sulton (JM // 
NS), Ali mulozim (NS), Gali mulozim (NS), Ma’murxon podsho (NS), Vali vazir 
(NS), Shermon mahram (NS), Shoniyoz podsho (O), Vazirsho vazir (O), 
To‘njurxon mahram (O), Xoldorxon mahram (O), Kichkintoy mahram (O), 
Ko‘char oqsoqol (O), Janda mirzo (KN)  kabi.
3. Diniy ma’noli nisbiy laqablar: Og‘a Yunus pari (JM // NS ), Misqol pari 
(JM // NS), Xo‘ja Yusuf domla (JM), Olovxo‘ja eshon (O), Chuvdali so‘fi (O),
kabi.
4. O‘xshatma laqablar: “Nurali va Semurg‘” dostonida doston 
qahramonlaridan biri Guloyimning Gulpari yoki Tulpari laqabida yoki 
“Oyparcha” dostoni qahramoni Oyparchaga Parchaoy, Qirmizi parcha singari 
laqab nomlar bilan murojaat etilgan o‘rinlarga ham duch keldik. Bundan 
tashqari Rustami Doston (JM), Hazratqul kalxat (KN), Abdulla sher (KN) 
singari o‘xshatma laqablar ham biz tadqiq etayotgan dostonlar matnida 
qo‘llanilganiga guvoh bo‘ldik.
5. Shaxsning jismoniy kamchiligi motiv bo‘lgan laqablar. Marday manqa 
(O), Ko‘char ko‘r (NS) kabi. 
MANQA — odam va hayvonlarda uchraydigan infeksion kasallik.
Teri, shilliq pardalar, muskullar va ichki a’zolarning zararlanishi bilan
kechadi. Kasallikni tayoqchasimon bakteriya qo‘zg‘atadi. Manqa zoonoz 
infeksiya bo‘lib, aksari bir tuyoqli hayvonlar (ot, eshak, xachir, tuya va 
zebralar)da uchraydi. Kasallik, ko‘pincha, odamga manqa bilan og‘rigan
otlardan 
yuqadi
143
. Ba’zan shaxsning jismoniy kamchiligi motiv 
bo‘lgan laqablar shaxsning shug‘ullanayotgan mashg‘uloti ta’sirida vujudga 
kelishi ham mumkin. Masalan, Marday manqa singari. 
143
Ўзбекистон миллий энсиклопедияси.// WWW Зиёуз .М ҳарфи. – Б. – 191.

---

56 
6. Kishilarning xarakteri va harakatidagi tipik xususiyatlarga ishora 
qiladigan laqablar
144
. Qashqadaryo xalq dostonlari matnida ham Mengtosh 
jodugar (NS), Jang‘il jag‘-jag‘ (NS), Chori chaqqon (NS), Qoraxon botir (NS) 
kabi kishilarning xarakterini hamda harakatidagi tipik xususiyatlani aks 
ettiruvchi laqablar uchraydi. 
GULPARI – Guloyimning laqab nomi. “O‘zbek ismlari” lug‘atida ushbu 
nom quyidagicha izohlangan: gul va paridek ko‘rkam, sohibjamol, zebo qiz”
145
. 
“Nurali va Semurg‘” dostonida aynan shu nom bilan aytiluvchi she’riy matn 
ham keltirilgan:
Gulparijon deyishadi, 
Zulfini shamol eshadi, 
Iroqidan jiyagi, 
Kovush betiga tushadi. 
Orqasidagi sochbovi, 
Tovoniga chalkashadi. 
Chakkadagi zar zulfak, 
Asl immadan oshadi. 
Hayla kelar Gulpari, 
Qirqin qizlardan ilgari. 
 
Boshidagi ro‘moli, 
Momosidan xotira. 
Qirqin qizlar semizi, 
Gulpariday cho‘tira. 
Tikka-tikka qaraydi, 
Nuraliday botira, 
144
Abatov D.R., Nurchayeva M. Qashqadaryo xalq dostonlari matnida qo‘llangan onomastik birliklar tadqiqi. // 
O‘zbek tili imkoniyatlaridan amaliy foydalanish masalalari. Respublika ilmiy-amaliy konferensiya materiallari. – 
Qarshi, 2022. – B. 213-215. 
145
Бегматов Е. Ўзбек исмлари. 14600 исмлар луғати. – Тошкент, 1998. – Б. 314. 

---

57 
Bo‘y-bastiga yarashgan, 
Ko‘ylakdagi setira.
Hayla kelar Gulpari, 
Qirqin qizlardan ilgari. 
 
So‘ylab kelar qizgina, 
Chaydushdayin biqirdab, 
Bo‘yindagi bibishak, 
To‘shga tiysa shiqirdab. 
Oyog‘ida ko‘k kovush, 
Toshga tiysa tiqirdab,
Yo‘lga chiqdi bibishim, 
Uloqdayin dikirdab. 
Hayla kelar Gulpari, 
Qirqin qizlardan ilgari. 
 
Oyim o‘zi xutday bo‘p, 
Ko‘ngillari xitday bo‘p, 
Badanining oqligi, 
Yangi sovgan sutday bo‘p. 
Ko‘kragining tuymasi, 
Endi pishgan tutday bo‘p, 
Nuraliga yuzlandi, 
Qutirayotgan itday bo‘p. 
Hayla kelar Gulpari, 
Qirqin qizlardan ilgari. 
 
Shamol kelib tiyishar, 
Boshdagi ro‘moliga. 

---

58 
Yigitlar oshiq bo‘lar, 
Oy to‘lgan jamoliga. 
Yetibdi-da juvarmark, 
Yigirmada kamoliga. 
Ariqda suv mavj urar, 
Yelib o‘tgan shamoliga. 
Hayla kelar Gulpari, 
Qirqin qizlardan ilgari
146
. 
3. “Kelinoy yoki Norguloy”, “Jorxun maston”, “Oychinor” (Qodir baxshi 
Rahimov), “Nurali va Semurg‘” (Qora baxshi Umirov) va “Oyparcha” (Umir 
shoir Safarov) dostonlarida qo‘llanilgan badiiy qahramon nomlari. 
 
Tadqiqotlarda ta’kidlangan badiiy qahramon darajasida sanaladigan 
nomlardan ham qashqadaryolik baxshilar ijro etgan dostonlar matnida keng 
foydalanilgan: Go‘ro‘g‘li (JM // NS), Rustami Doston (JM // NS), Alpomish 
(KN), Barchin (KN), Yusuf (NS), Avazxon (NS // JM), Nuralixon (NS // JM), 
Tohir (KN), Zuhra (KN), Majnun (KN), Layli (KN), Hasan (KN), Husan (KN) 
kabi nomlar yuqoridagi dostonlari tilida qo‘llanganini ko‘ramiz. Quyida ba’zi 
mashhur qahramon nomlari izohiga to‘xtaldik.