Raqamli ilmiy kengash qarshi davlat universiteti
Download 2.16 Mb. Pdf ko'rish
|
doston lotin so‘nggi (4)
|
Muso bilan Iso, Maryam hurmati,
Payg‘ambar sardori Hotam hurmati, Ber murodin, bandang ojizdir senga. Yer-u ko‘kni haq aylagin, yo Rahim, Sen qodirsan, mushkulini qil oson, Ber murodin, bandang ojizdir senga 147 . Yoki “Oyparcha” dostonidagi Shoniyoz podshoning Olovxo‘ja eshonga arzini aytib, yig‘lab turgan joyiga e’tibor qarataylik. Ulug‘ pirim, mening arzim sizga shul, Bu Zangarga podsholik qilib shuncha yil. Kundan kunga qayg‘u bosib bo‘ldim sil, O‘lgan kunim keynimda yo‘q qiz-u ul 148 . 147 Abatov D.R., Nurchayeva M. Qashqadaryo xalq dostonlari matnida qo‘llangan onomastik birliklar tadqiqi. // O‘zbek tili imkoniyatlaridan amaliy foydalanish masalalari. Respublika ilmiy-amaliy konferensiya materiallari. – Qarshi, 2022. – B. 213-215. 148 Умир шоир Сафаров. “Ойпарча”. Ўзбек халқ ижоди ёдгорликлари.Юз жилдли. 8-жилд –Тошкент: Ғ.Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2016. Б –191. 62 Umuman olganda, diniy-situativ nomlar doston qahramonlarining qiyin ahvolga tushgan o‘rinlarida faol qo‘llanilib, ularni chorasizlikdan qutqarish yoki asarda vujudga kelgan badiiy tugunni yechib yuborishda muhim vazifani bajaradi hamda nido deb nomlangan badiiy san’atning vujudga kelishiga zamin yaratadi. 2.2. Dostonlardagi toponimlarning lug‘aviy-ma’noviy xususiyatlari Xalq dostonlari onomastikasiga bag‘ishlangan tadqiqotlarda qayd etilishicha, dostonlar tilida tarixiy real joy nomlari ko‘plab uchraydi. Tadqiqotchi Q.Olloyorovning yozishicha, Xorazm dostonlarida Arzirum, Bayramali, Balx, Basra, Bag‘dod, Badaxshon, Vazir, Seyiston, Saroy, Sabzavor, Tabriz, Sangar, Kashg‘ar, Kandahor, Xalab, Kuhiston, Madina, Makka, Mori, Mashhad, Nishopur, Oltoy, Yaman, Shom, Andijon, Buxoro, Urganch, Xiva, Chorjuy, Toshkent va boshqa toponimlar qo‘llanilgan. Bu nomlarning ayrimlari o‘z joylashish arealiga ko‘ra Markaziy Osiyoga, xususan, O‘zbekistonga aloqador bo‘lsa, boshqalari o‘zga hududlarga xosligi e’tirof etiladi. Biz tadqiq etayotgan “Oyparcha”, “Nurali va Semurg‘”, “Jorxun maston”, “Kelinoy yoki Norguloy”, “Oychinor” dostonlari tilida ham real tarixiy joy nomlaridan quyidagilar uchraydi: Termiz (O), Angar (O), Zangar (O), Nov (Yangi) shahar (O), Gurjiston (NS), Samarqand (KN), Boysin // Boysun (KN), Tangiharam(KN), Sayrob (KN), Sherobod (KN), Pachkamar (KN), Buxoro (KN), Qandohar (KN), Qo‘qon (KN), G‘uzor (KN), Regar (KN), Darband (KN), Hisor (KN), Isfaxon, Qarshi (KN // JM)), Sho‘rob (KN), Oqdovon (KN), Konsoy (KN), Sultonrabot (KN), Tobatosh (KN), Laylimkon (KN) kabilar. Ma’lumki, dostonlar tilida qo‘llanilgan ba’zi nomlar baxshi-shoirning dunyoqarashi, bilimi va syujet rivojining talabi asosida qo‘llanilgan bo‘ladi va bunday nomlar tadqiqotlarda noreal nomlar sifatida qayd etib kelinadi. Ko‘rinib turibdiki, bunday nomlarning asosiy qismi uslub talabi bilan yoki voqeani 63 bo‘rttirish va kuchaytirish maqsadida ishlatilgan bo‘ladi. Ularni bugungi kunda biror hudud bilan bog‘lashning iloji yo‘q. Ana shu toifaga kiruvchi o‘ylab topilgan (noreal) nomlar sifatida Xorazm dostonlari onomastikasiga bag‘ishlangan ishda Vahshat, Zarrin (Qal’ayi Zarrin), Shahrizar, Kuhi Qof, Chambil, Shahri Shabiston, Shakar ko‘li, Yulduz tog‘i va boshqalar keltirib o‘tiladi. Shuningdek, tadqiqotchi o‘z ishida Xorazm dostonlaridagi ayrim to‘qima nomlar bir paytning o‘zida birdan ortiq obyektlarni anglatib kelganligini ham alohida qayd etib o‘tadi. Jumladan, Arpa cho‘li//Arpali ko‘li; Zebit cho‘li//Zebit shahri; Xunxor daryosi//Xunxor mamlakati; Yovmit davlati//Yovmit dashti; Asqar tog‘i//Asqar cho‘li//Asqar ko‘li; Kashol g‘ori//Kashol eli singari toponimik nomlar shular jumlasidandir. Biz tadqiq etayotgan dostonlar matnida ham shunday holatlarni ko‘rishimiz mumkin. Yuqoridagi dostonlar matnida qo‘llangan noreal nomlar sifatida quyidagilarni keltirib o‘tish mumkin: Xidir cho‘li (O), Qulon tog‘ (O), Ko‘yi Qof (NS // JM), Chambil (NS // JM), Sunduz tog‘i (NS // JM), Zarchaman cho‘li (NS), Shiram tog‘ (NS), Shahribarbar shahri (NS), Asqar tog‘ (NS // JM), Jayxun mamlakati (NS), Shahrig‘ulg‘ula shahri (NS), Keraga tog‘ (NS), Palopon tog‘i (JM), Qulduston mamlakati (JM), Quldus shahri (JM), Junxay tog‘i (JM) Bolxuvon (JM), Oqtosh mamlakati (JM // KN), Pahlavon (JM), Arpali cho‘li (JM), Hovdak ko‘li (JM), Xidir dashti (O // NS), Zarchashma bulog‘i (JM), Oqbet tog‘i (KN), Oqbosh tog‘i (KN), Gala (KN), Dumachovli dashti (KN), Gilambaxt (KN), Ko‘ytan (KN), Malik cho‘li (KN), Qo‘rg‘ontosh (KN), Kallatosh (KN), Qizil qiya (KN), Qizil qoya (KN), Gilambob (KN), Chakchak tog‘i (KN), Chilmochin mamlakati (NS) kabi. “Oyparcha”, “Nurali va Semurg‘”, “Jorxun maston”, “Kelinoy yoki Norguloy”, “Oychinor” dostonlari matnida ham bir toponimik nom bir vaqtning o‘zida birdan ortiq geografik obyekti nomi sifatida qo‘llanishiga ham duch keldik: Quldiston mamlakati//Quldus shahri, Chambil shahri//Chambil davlati, Oqtosh shahri//Oqtosh mamlakati, Ko‘ytang tog‘i//Ko‘ytang yaylovi//Ko‘ytang 64 darasi, Oqtog‘//Oqdovon, Qo‘ng‘irot (joy nomi)//Qo‘ng‘irot (el, xalq), Jayxun mamlakati// Jayxun daryosi // Jayxun oroli, Taka yovmit shahri// Taka yovmit eli, Hovdak ko‘li // Hovdak yo‘li kabi. “Oyparcha”, “Nurali va Semurg‘”, “Jorxun maston”, “Kelinoy yoki Norguloy” va “Oychinor” dostonlari tilida qo‘llanilgan real nomlardan ayrimlarini izohlashga harakat qilamiz: BOYSUN [o‘z.] – Surxondaryo viloyatidagi shahar, Boysun tumani va uning markazi. Ketmonchopti tog‘inig yonbag‘rida joylashgan. «Boysun» atamasi qadimgi turkiycha «boy» va «sin»dan olinib, «ulug‘ tog‘» yoxud «katta tog‘» ma’nosini anglatgan. Qadimgi turkiy qavmlarda boshqa narsalarga sig‘inishlar qatorida tog‘ga sig‘inish ham mavjud bo‘lib, tog‘lar muqaddas sanalgan. Mahalliy rivoyatlarga ko‘ra, bu yerda qadimdan turkiy qavmlarning badavlat kishilari yashagan bo‘lib, «Biysun» atamasi «boylar qishlog‘i» ma’nosini anglatgan. Bu nom Qodir baxshining “Oychinor” va “Kelinoy yoki Norguloy” dostonlari matnida uchraydi. Boy odamlari bilan Hisor viloyatini qarab, oradan 25 kun o‘tib, Boysunga kelib choyxonadan choy ichib turib edi, shohsupada o‘tirgan boylar qo‘shilib gurung qila berdi. (KN-73). BUXORO [sans.//sug‘d.] – «tangri jamoli». O‘zbekistonning janubiy g‘arbida, Zarafshon daryosi quyi oqimida joylashgan. Bu shahar nomi Qodir baxshi Rahimov kuylagan “Kelinoy yoki Norguloy” dostoni matnida ham uchraydi. Bilaguzuging oltindan, Samarqand bilan Buxorday, yaltillab turar ko‘zlari, sakson ikki ming shaharday. (KN-49). Download 2.16 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|