Raqamli ilmiy kengash qarshi davlat universiteti

III BOB. ONOMASTIK BIRLIKLARNING TARIXIY-ETIMOLOGIK 
TASNIFI, STRUKTUR TAHLILI VA LINGVOPOETIK 
XUSUSIYaTLARI 
3.1. DOSTONLARDAGI ONOMASTIK BIRLIKLARNING TARIXIY - 
ETIMOLOGIK TASNIFI 
3.1.1. Tarixiy-etimologik tavsif xususida 
Qashqadaryo vohasida yashovchi aholi uzoq va qadimiy tarixga ega. 
Ularning tillari ham murakkab rivojlanish jarayonini boshidan kechirgan. Bu 
yerdagi turkiy urug‘ va qabilalar tili ushbu hududlarda qadimiy davrlardan 
yashab kelgan eroniy tillar bilan aloqada bo‘lgan. Eroniy tillar bilan
aralashgan qadimgi turkiy qabilalar tillari oltoy-mo‘g‘ul tillari bilan ham
aloqada bo‘lgan. Bu aloqalar XIII asrda mo‘g‘ullarning O‘rta Osiyoni istilo 
qilishi davrlarida yanada kuchaydi. O‘rta Osiyoda arablar hukmronligi davrida
o‘zbek-arab tillari aloqasi yuzaga keldi. Bu davrda arab tili davlat va din
tili, fan va rasmiy yozishmalar tili sifatida keng tarqaldi. Arab tili mahalliy
aholiga davlat va fan tili, ayniqsa, din tili sifatida majburan o‘qitildi. Shuning 
uchun ham mahalliy aholi o‘z ona tili bilan birgalikda arab tilida ham yozib, 
ham gaplashadigan darajaga yetishdi.

---

85 
O‘zbek tiliga arab tili faqat din – islom tili sifatida emas, balki fan tili, 
rasmiy-idoraviy uslub tili, badiiy adabiyot tili sifatida ham ta’sir etdi. Arabcha 
so‘zlarning o‘zbek tiliga o‘zlashishi, asosan, o‘zbek-arab bilingvizmi davriga 
(VII-IX asrlar) to‘g‘ri keladi
189
.
Tildagi o‘zgarish va rivojlanish tilning leksikasida, ayniqsa, kuchli bo‘ladi. 
O‘zbek xalqi tojik, qardosh turkiy xalqlar, shuningdek, tarixiy va siyosiy 
sabablar bilan bog‘liq holda arab va rus xalqi vakillari bilan qadimdan yaqin 
munosabatda bo‘lib kelganligi tarixdan ma’lum. 
Mustaqillikdan keyingi islohatlar o‘zbek tili lug‘at tizimiga ham o‘z 
ta’sirini ko‘rsatmoqda, ya’ni ingliz, fransus, nemis, xitoy hamda boshqa 
tillardan ijtimoiy-iqtisodiy, fan-texnika, ta’lim va tibbiyot singari bir qancha 
sohalarga oid ko‘plab so‘zlar to‘g‘ridan to‘g‘ri o‘zbek tiliga o‘zlashmoqda. Shu 
sababli ham o‘zbek tili lug‘at tarkibi va uning leksik qatlamlarida muhim 
o‘zgarishlar kuzatilmoqda. 
Onomastik birliklar, ya’ni antroponim, toponim, zoonim, etnonim va 
boshqa atoqli otlar, albatta, o‘zbek tili onomastikasining lug‘at tarkibini 
boyitishda hamda o‘zi mansub bo‘lgan tilning taraqqiyot manbalarini 
oydinlashtirish, bu tilining qadimda qaysi tillar bilan o‘zaro aloqada 
bo‘lganligini aniqlash jarayonida asosiy ko‘rsatkich vazifasini bajaradi. Atoqli 
otlarni tizim sifatida o‘rganishning eng samarali va natijador usullaridan biri 
onomastik birliklarni lug‘aviy qatlamlarga ajratishdir. Kelib chiqishi turkiycha 
bo‘lgan yoki asl turkiycha nomlar aslida boshqa tillardan o‘zlashgan o‘zlashma 
onomastik birliklarga nisbatan olinadi. 
Tilshunoslik ilmida kelib chiqishi bo‘yicha turli tillarga mansub, muayyan 
miqdorga ega bo‘lgan nomlarning turli tarixiy davrlarda til lug‘at tizimida 
o‘zlashishi lug‘aviy qatlamlar atamasi bilan yuritiladi.
XIV-XV asrda O‘rta Osiyo hududida tashkil topgan Movarounnahr va 
Xurosonda turkiy tildan (o‘zbek) tashqari arab, fors-tojik hamda boshqa tillar 
189
Бегматов Э. Ҳозирги ўзбек адабий тилилнинг лексик қатламлари. Тошкент, 1985. – Б.111.

---

86 
ham faol qo‘llanilar edi. Bu davrda harbiy, asosan, turkiy tili bo‘lgan bo‘lsa,
arab tili diniy va ilmiy til, fors tiliga esa she’riyat tili sifatida qaralar edi. 
Ma’lumki, uzoq vaqtlar davomida O‘rta Osiyo hududida turli xil millat va 
elatlar, shu jumladan, tojik va o‘zbek xalqi aralashib yashab keldi, shu bois 
temuriylar saltanatining ba’zi hududlarida ikki tillilik ham amal qilgan. Buni 
Hirot adabiy muhitida ijod qilgan ijodkorlar asarlaridan ham bilib olishimiz 
mumkin.
Xullas, tilning onomastik tizimida lug‘aviy qatlamlar mavjud, biroq bu 
qatlamlar kelib chiqishi, shakllanish davri, o‘ziga xos xususiyatlariga ko‘ra bir-
biridan farqlanadi. Qatlamlanish o‘zbek tilining barcha sohalariga xos hodisa 
bo‘lib, o‘zbek tili onomastikasi ham bundan mustasno emas.
R.Saydullaeva o‘zining dissertatsion tadqiqotida
 o‘zbek tili onomastikasi 
tizimida asosan uchta onomastik qatlam: 1. Turkiy (o‘zbek) onomastik birliklar 
qatlami; 2. Fors-tojikcha onomastik birliklar qatlami; 3. Arabcha onomastik 
birliklar qatlami mavjud ekanligini qayd etgan
190
. 
Qashqadaryo xalq dostonlari matnida uchraydigan onomastik birliklarni 
quyidagi ikki guruhga bo‘lib o‘rganish mumkin: 1. O‘z qatlam nomlar. 2. 
O‘zlashma qatlam nomlar. 
“Oyparcha”, “Nurali va Semurg‘”, “Kelinoy yoxud Norguloy”, 
“Oychinor”, “Jorxun maston” dostonlaridagi onomastik birliklardan biri 
hisoblangan antroponimlarni o‘z va o‘zlashma qatlamlarga ajratib tahlil 
etganimizda, ulardagi antroponimik birliklar til va son jihatidan bir-biridan farqli 
ekanligi namoyon bo‘ldi. Ularni jadvalda quyidagicha guruhlash mumkin: