Raqobatbardoshlik tushunchasi va nazariy asoslari

Mansabni suiste’mol qilish. O’z pozitsiyasi tufayli qaror qabul qiluvchiga ta’sir qilishi mumkin.
Nepotizm siyosati. Yaqin qarindoshlarini, tanishlarini ishga olish uchun qarindoshchilik siyosatini amalga oshirish. Bunga odam o’z qobiliyati uchun emas, balki partiyaviy mansubligi bo’yicha ishga joylashadigan holatlar kiradi.
Nou-xau va ichki ma’lumotlar savdosi. Agar mansabdor shaxs o’z lavozimi bilan bog’liq holda, u bepul bo’lishishi shart bo’lgan ma’lumotga ega bo’lsa (masalan, maslahat), lekin bu ma’lumotni qo’shimcha haq evaziga sotgan bo’lsa, yuzaga kelishi mumkin.
Partiyalarni yashirin moliyalashtirish. Buning evaziga ijobiy siyosiy qarorlar qabul qiladigan xususiy shaxslar yoki korxonalar tomonidan partiyalarni moliyaviy qo’llab-quvvatlash (masalan, homiylarning biznesini osonlashtirish uchun qonunlarga o’zgartirishlar kiritish).
Aylanuvchi eshik effekti. Xususiy korxona ustidan nazoratni amalga oshirgan mansabdor shaxs davlat sektoridagi lavozimini tark etgach, u yerga ishga boradi.


1.2-rasm. Korrupsiya turlari.
Maishiy korrupsiya oddiy fuqarolar va amaldorlarning oʼzaro aloqalari natijasida vujudga keladi. Uning tarkibiga fuqarolardan mansabdor shaxs va uning oila aʼzolariga turli sovgʼalar va xizmatlar kiradi. Ushbu toifaga oshna-ogʼaynigarchiliklr (nepotizm) ham kiradi.
Ishbilarmonlik korrupsiyasi hukumat va biznesning oʼzaro aloqalari natijasida vujudga keladi. Masalan, xoʼjalik nizosi roʼy bergan holatlarda tomonlar oʼz foydasiga qaror chiqarish maqsadida sudьya koʼmagini qoʼlga kiritishga harakat qiladi.
Oliy hukumat korrupsiyasi demokratik tizimlarda oliy sudlar va siyosiy rahbariyatga daxldor. U vijdonsiz xulq-atvori oʼz manfaatlari yoʼlida va saylovchilar manfaatlariga ziyon yetkazgan holda siyosatni amalga oshirishdan iborat boʼlgan hukumat tepasida turgan shaxslar bilan bogʼliqdir.
Korrupsiyani vujudga kelish sababi ichki va tashqi tiyib turish mexanizmlarini taʼminlaydigan siyosiy institutlar mukammal emasligi hisoblanadi. Bundan tashqari, quyidagi sabablarni ham keltirish mumkin:

• 
  ikki maʼnoda tushunish mumkin boʼlgan qonunlar;
  
• 
  aholining qonunlarni bilmasligi yoki tushunmasligi, bu mansabdor shaxslarga tegishli toʼlovlarni oshirish yoki byurokratik jrayonlarni amalga oshirishg toʼsqinlik qilish imkonini beradi;
  
• 
  mamlakatdagi siyosiy vaziyat beqarorligi;
  
• 
  hukumat institutlari oʼzaro aloqa qilishi uchun shakllangan mexanizmlar yoʼqligi;
  
• 
  byurokratik apparat faoliyatining negizida yotadigan standartlar va tamoyillarning boshqaruvchi elita siyosatiga bogʼliqligi;
  
• 
  byurokratiyaning professional chuqur bilimlarga ega emasligi;
  
• 
  korrupsiya ustidan nazorat mexanizmlarini zaiflashtiradigan maxfiy bitimlar shakllantirishga olib keladigan oshna-ogʼaynigarchilik va siyosiy homiylik;
  
• 
  ijroiya hukumati tizimida hamjihatlik yoʼqligi, yaʼni bir xil faoliyatning turli instantsiyalar tomonidan tartibga solinishi;
  
• 
  davlat ustidan nazoratda fuqarolarning ishtirok etish darajasi pastligi.
  

Korrupsiya oqibatlari ular odatda mamlakatning turli sohalari uchun juda halokatli. Iqtisodiy zararidan tashqari, korrupsiya ko’pincha korrupsiyalashgan shaxslar o’zlarini himoya qilish uchun ishlatishi kerak bo’lgan himoya mexanizmlari natijasida uni tiklash qiyin bo’lgan ijtimoiy zarar bilan birga keladi.
Korrupsiya jamiyatning turli sohalarida mavjud bo’lishi mumkin, garchi bu odatda iqtisodiyot bilan chambarchas bog’liq atamadir. Korrupsionerlar o’zlarining mavqelaridan foydalanib, o’zlarining manfaatlari uchun noqonuniy usullarni amalga oshirmoqdalar.
Korrupsiyani oqibatlari quyidagicha tasniflanadi: