Ravshan rajabov qadimgi sharq harbiy san’ati yangi asr avlodi toshkent 2018 uo‘K: 94(100) (075)

Gerodot. Massagetlarning ozodlik kurashi. 
G'arbdan Kaspiy dengizi, Kavkaz bilan chegaradosh, 
sharqda esa quyosh chiqish yo'nalishida unga chek- 
siz ko‘z ilg'amaydigan tekislik tutashadi. Bu ulkan te- 
kislikning katta qismini massagetlar egallaydi, ular- 
ga qarshi Kayxusrav urush qilishni oyiadi. Kayxus-
76

---

ravda bu yurishga undaydigan juda muhim sabablar 
bor edi. Eng awalo, u o ‘zini odamlardan yuqori xa
yol 
qildi, keyin unga barcha urushlarda baxt kulib boq- 
di. Axir Kayxusrav qarshi borgan hech bir xalq o‘z 
halokatidan qochib qutula olmadi.
Massagetlaming malikasi, marhum podshoning 
rafiqasi To'maris forslarga qarshi ozodlik kurashiga 
boshchilik qilgan. Unga Kayxusrav elchilarni sovchilik 
bahonasi bilan go yoki uni o'ziga xotin qilish maqsadi- 
d a jo‘natadi. Lekin To‘maris, Kayxusrav unga uylanish 
niyatida emas, massagetlar podsholigi ilinjida eka- 
nini tushunadi va uni rad qiladi. Shunda Kayxusrav 
ayyorlik bilan o‘z maqsadiga erisha olmagani uchun 
massagetlarga qarshi urush ochdi. Armiyani o‘tkazish 
uchun podsho Araks (Amudaiyo) daryosiga ponton 
ko‘priklar qurushni, ko‘priklar turgan kemalarda esa 
minoralar ko'tarishni buyuradi. Kayxusrav armiyasi 
hozircha bu ishlar bilan band ekan, To'maris chopar 
orqali Kayxusravga ushbu so'zlami yetkazishga buyu­
radi: Midiyaliklar podshosi o‘z niyatingdan qayt. Axir 
Sen oldindan bilmaysanku, bu ko'priklarni qurish sen 
Uchun yaxshilikka xizmat qiladimi, q oy buni, o‘z dav- 
lating ustidan podsholik qil va biz o‘z-o‘zimizga hokim 
bolganimizga hasad qilma...
To‘maris Kayxusrav uning so'ziga e’tibor bermaga- 
nini bilib, o‘z armiyasi bilan forslarga hujum qiladi. 
Bu jang varvarlar o'rtasidagi eng shafqatsiz janglar- 
dan biri boldi. Uning borishi to‘g‘risida men mana 
buni bildim. Aytishlaricha, raqiblar bir-birovlariga qa- 
rama-qarshi turib, uzoqdan kamonlardan o‘q yog'dir- 
ganlar. Keyin o‘q zaxirasini tugatib, ular xanjar va 
nayzalar bilan qolm a-qol jangga tashlanadilar, raqib­
lar uzoq urishdilar, hech kim chekinishni istamadi. 
Nihoyat, massagetlar yengdilar. Deyarli barcha fors 
armiyasi jang maydonida qoldi, Kayxusrav ham halok 
boldi. Toinaris esa sharob meshini odam qoniga tol-
77

---

dirdi, keyin olgan forslar ichidan Kayxusravning jasa- 
dini topishni buyurdi. Kayxusravning oligini topgan- 
larida, malika uning boshini meshga tiqishni buyurdi. 
Keyin marhum ustidan mazax qilib shunday dedi: Sen 
baribir meni halok qilding, men tirik qolib, seni jang­
da yenggan bolsam-da ayyorlik bilan o'glimni bosib 
olding. Shuning uchun mana endi seni qon bilan toy~ 
diraman: Kayxusravning olimi to‘g‘risida ko‘p hikoya- 
laming ichidan eng ishonchlisi shu.
Yevropa skiflari ham mil. aw . VI asrda forslaming 
bosqinchilik harakatlariga kuchli qarshilik ko'rsatib, 
bosqinchilarni mamlakatdan haydab chiqarganlar. 
Bosqinchilarga qarshi urushga buyuk sak-skif sivi- 
lizatsiyasi deb atalgan Shimoliy Qora dengizdan toki 
0 ‘rta Osiyogacha bolgan bepoyon kenglik - turli til- 
larda so'zlashadigan urug'-qabilalar, xalqlar harakat- 
ga keladi. Sak-skiflar bepoyon hududda chekinish, 
kichik-kichik janglarga kirishish, dushman yura- 
digan yollarda ozuqa zaxirasini qoldirmaslik bilan 
dushmanning tinkasini quritish taktikasini qollaydi- 
lar. Gerodotning yozishicha, Yevropa skiflari forslarga 
qarshi tunda otliq qismlar bilan hujum qilish usulini 
qollaganlar. Bu hujumlar doimo skiflar g'alabasi bi­
lan yakunlangan. Gerodotning guvohlik berishicha, 
«otliqlarga kelganda shuni aytish mumkinki, skiflar 
doimo fors otliqlarini qochishga majbur qilganlar, fors 
otliqlar ularning tayanchi o‘z piyodalarigacha yetib 
borguncha qochishga majbur boldilar» (118).
Mil. aw . 512-yilda Doro armiyasi Shimoliy Qora 
dengiz dashtlaridan hech qanday natijaga erisha ol- 
may, Eronga qaytishga majbur boldilar. Skiflaming 
harbiy san’ati urush olib borishda va alohida janglarda 
o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Bu strategiyada kuchlar 
nisbatini to‘g‘ri baholash va uni o‘z foydasiga o‘zgar- 
tirishga urinish bilan tavsiflanadi. Dushman kuchla- 
ri ustuvor bolganda ular jangga kirmay, ataylab o‘z
7 8

---

J ju d u d la r in in g
ichkarisiga chekinar edilar. Dushman 
^aiflashib, tinkasi qurigandan keyin dushmanni che- 
Idnish yo“li to'silib, qurshab olinib, qirib tashlangan.
Skiflar jang olib borishda mukammal taktikaga ega 
ibolganlar. Ular armiyani o‘zaro kelishib harakat qila­
digan ikki qismga boladilar; bir qism bostirib kelayot- 
gan dushman qarshisida turgan, boshqasi dushman 
.Chekinadigan bo Isa yoki zaruriyat tug'ilsa, uni yon to- 
jnonidan yoki orqasidan zarba berishga tayyor turgan. 
Skiflar mamlakat ichiga chekinish jarayonida ozuqa 
eaxiralarini yo‘q qilish, chorvani haydash, o'simliklar- 
fli yoqish, quduqlarni ko'mish, dushman armiyasi va 
luning otlarini ozuqasiz qoldirishga harakat qilganlar.