Редактор: А. Тилегенов Редколлегия ағзалары

МУҒАЛЛИМ ҲӘМ ҮЗЛИКСИЗ БИЛИМЛЕНДИРИЎ
152
бугунги кун ҳар бир оиласи ва жамият олдида турган муҳим вазифа ҳам шу ҳисобланади. 
Ота-она фарзанд кўриш ва уни тарбиялаш орзуси билан яшар экан, унинг келажакда 
етук инсон, комил шахс бўлишини истайди. Бу масала ҳар бир педагог, таълим муасса-
сининг ҳам жамият олидаги бурчи бўлиб, ота-она каби устозлар ҳам шогирдларини ету-
клик сари даъват этади. Демак, оқил фарзанд нафақат ота-она, балки устоз, қолаверса 
жамиятнинг, юртнинг бахту-иқболидир. Шундай экан, “таълим-тарбия каби муҳим ва 
стратегик масалага эскича қараш, эскича билим ва тизим билан ёндашиш мутлақо мум-
кин эмас. Бу борада энг замонавий ва илғор тизимни яратмасак, олдимизда кўндаланг 
бўлиб турган биронта муаммони ечолмаймиз”[1]. Бу ишларни “жамиятнинг тарбияга 
бўлган муносабатини бутунлай ўзгартирмасдан туриб”, амалга ошириб бўлмайди. 
Психолог олим Б. Умаров мазкур муаммонинг субъектив сабабларига қуйидагиларни 
киритади: “Хулқ оғишининг субъектив сабабларига ўсмир шахсининг қизиқиш ва 
эҳтиёжлари, дунёқараш ва маънавий олами, мақсад ва йўналишлари, қадриятлари, 
ҳуқуқий онги, ҳаётий режалари, турмуш тарзи ва мотивлари киради. Субъектив шарт-
шароитларга эса аҳолининг демографик ва ижтимоий-психологик хусусиятлари, 
хусусан, этнопсихологик жиҳатлари, характери, темпераменти, ёши ва жинси мансуб. 
Объектив сабаблар сифатида жамиятдаги носоғлом муҳит, шарт-шароит, иқтисодий 
ва сиёсий беқарорлик, кичик ижтимоий гуруҳлардаги ижтимоий-психологик шароит, 
кишилар билан муносабатлар намоён бўлади”[2]. Худди шундай биз ҳам ўсмир ёшдаги 
талаба ёшларнинг руҳиятидаги салбий ўзгаришларнинг субъектив омилларига: ўсмир 
шахсининг шаклланиш жараёнидаги муаммолар, уларнинг темпераментидаги хусуси-
ятларни киритдик. 
Умуман олганда талаба ёшлар руҳиятидаги ўзгаришлар бирор-бир шахсга хос 
субъектив хулқ-атвор натижаси эмас, балки субъектив ва объектив омиллар, шарт-
шароитлар, муносабатлар натижаси сифатида юзага келади. Ўқувчилар руҳиятидаги
салбий ўзгаришларнинг келиб чиқиш сабаблари бир неча омиллар таъсирида содир 
бўлади. Бизнингча улар қуйидагилар ҳисобланади:
1. Оилавий муҳитнинг носоғломлиги. Ўқувчилар руҳиятида ижобий ва салбий 
ўзгаришлар бўлиши оилавий муҳитнинг соғломлиги биринчи омил ҳисобланади. Бизга 
маълумки, оиладаги муҳит: ота-она ва уларнинг ўсмир ёш билан муносабати, оилавий 
хотиржамлик, катталарнинг ўзаро бир-бирларига бўлган ишончи ва ҳурмати ўсмир хулқ-
атворининг шаклланишида муҳим аҳамиятга эга. Аксинча, оиладаги келишмовчилик, 
низолар, ота-она ва катталарнинг номақбул ҳатти-ҳаракати ўсмир хулқ-атворига сал-
бий таъсир этмай қолмайди. Доимий жанжал ва можароли оилаларда тарбияланаётган 
ўспирин, ўсмирларда қўрқув, иродасизлик, қорқоқлик кузатилади ва бундай ҳолатлар 
лоқайдлик, нописандлик, мустақил фикрнинг йўқлиги шаклида намоён бўлади, баъзи-
ларида доимий ўзиларини бошқаларга кераксиз деб ҳисоблаш, тортинчоқлик, мослаша 
олмаслик, мулоқотчанликнинг пасайиши зўрайиб боради.
2. Ота-оналарда тарбия психологияси ва физиологияси, педагогикасига доир билим-
ларнинг етишмаслиги. Афсуски, кузатишларимизга кўра айрим ота-оналарда тарбия 
физиологияси, психологиясига оид билимлар етишмайди. Шу боис улар фарзандлари 
хулқ-атворида бўлаётган салбий ўзгаришлар сабабини англай олишмайди. Натижада 
уларда бирмунча эгоистлик ҳосил бўлади. Ўз навбатида ўсмирнинг носоғлом физио-
логик ҳолати унинг психикаси, жумладан, сезги, идрок, хотира, диққат, тафаккурига 
салбий ўтказади.
3. Ўқувчиларнинг кун тартибини тўғри ташкил этилмаганлиги. Бугунги кунда 
ўқувчиларнинг кун тартибини тўғри ташкил этилмаганлиги уларнинг хулқ-атворида 

---