Редактор: А. Тилегенов Редколлегия ағзалары

Mamaraximova N.I.
Jizzax davlat pedagogika universiteti o‘qituvchisi 
IJODIY TAFAKKURDA NUTQNING AHAMIYATI
Tayanch so‘zlar: ijodiy tafakkur, til, nutq, tafakkur, boshlangʻich sinf, matn, nutq madaniyati, 
ta’lim, tarbiya, o‘quvchi.
Ключевые слова: творческое мышление, язык, речь, мышление, начальная класс, текст, 
культура речи, образование, воспитание, ученик.
Key words: creative thinking, language, speech, thinking, primary education, text, speech 
cultura, education, upbringing.
Oʻquvchilarning nutq madaniyatini shakllantirishda nutq faoliyati, taʼlim jarayoni, 
oʻquvchilarning axloqi muhim vositalar boʻlib qolmogʻi kerak. Chunki, nutq faoliyati 
jarayonida oʻquvchilarda odamlarga nisbatan mehribonlik, gʻamxoʻrlik kabi tuygʻular 
shakllanadi. Shu sababli oʻqituvchi oʼquvchi shaxsini axloqiy shakllantirish uchun ular 
bilan doimo munosabatda boʻlishi, oʻzaro samimiy muloqotni tashkil etishi lozim. Bunda 
oʻqituvchi oʻquvchi shaxsini shakllantirishda axloq, madaniyat, oʻqish, mehnat, ijtimoiy 
foydali faoliyatlarga asoslanadi.

---

МУҒАЛЛИМ ҲӘМ ҮЗЛИКСИЗ БИЛИМЛЕНДИРИЎ
17
Nutq faoliyati jarayonini belgilangan maqsadga erishish, xohish boʻyicha ishlash, kerakli-
keraksiz gaplarni gapirish emas, balki oʻz-oʻziga talabchan boʻlish, barcha vaziyatlarda 
aniq fikrga ega boʻlish, oʻz-oʻzini tarbiyalash va bunda kuchli hamda kuchsiz tomonlarini 
aniqlash, axloqiy tarbiyalanganligi, bilimlarni yaxshi egallaganligi, nutq madaniyatining 
rivojlanganligi, dovyuraklik va hal qiluvchanlik, talabchanlik, tashabbuskorlik va 
mustaqillik, oʻz-oʻzini idora qilish va tuta bilish kabilar tashkil etadi. Bunda oʻqituvchi 
oʼquvchining nutq madaniyatini shakllantirish dasturiga ega boʻlishi, kundalik daftar tutishi 
va oʻquvchidagi oʻzgarishlar, nutq odobi qoidalari va ularning bajarilishini yozib borishi 
kerak.
Inson oʻz faoliyati jarayonida, turli sharoitlarda, turmush tarzida nutq madaniyati bilan 
ajralib turadi. Shuning uchun ham har bir inson oʻzining xatti-harakatiga, muloqotiga 
va maqsadiga tashqaridan turib qarashi lozim. Аlbatta, bunda egallangan bilimlar nutq 
faoliyatining maqsadli boʻlishiga imkoniyat yaratadi. Shu bilan birga bilimlar insonning 
haqiqatga boʻlgan munosabatini rivojlantirishga, turmushiga, ongiga, hayotiga taʼsir etadi. 
Yaʼni bilimlar nutq faoliyatining, madaniyatining asosini tashkil etadi.
Bilimlar oʻquvchining faoliyatida maʼnaviy koʻnikma va malakalarni shakllantiradi. 
Demak, nutq madaniyatini shakllantirish oʻquvchilarning maktabda turli fan asoslarini 
egallashi jarayonida paydo boʻladi. Natijada, oʻquvchida nutq haqidagi bilimlar rivojlanadi. 
Uning ongi va bilimi turli sohalarga kirib borib dunyoviy tushunchalarini boyitadi. Bilim 
orqali nutq madaniyatiga erishadi. Hayotda, tajribada bilimli bilan bilimsizning madaniyati 
barobar emasligini koʻp uchratish mumkin. «Bilim - oʻquvchilarning axloqiy mezonlarida, 
aloqa va munosabatlarida namoyon boʻladi» – deb taʼkidlaydi R.Ibragimov. [1.71]
Shunday ekan, bilimlarni oʻrganish va uni rivojlantirib borish oʻquvchining nutq 
madaniyatini shakllantirishda va hayotiy tajribasida muhim ahamiyatga ega. Chunki, 
nutq madaniyatini shakllantirish shaxsda bilimlar, tushunchalar, eʼtiqod, ongli intizom, 
tajriba faoliyatini yaxlit, bir butun holatda namoyon etadi. M.G.Davletshin va ruhshunos 
olimlarning fikricha, bilim, koʻnikma va malakalar taʼlim jarayonining natijasidir. Bilimlarni 
oʻzlashtirish jarayoni muammosi P.Ya.Galьperin va N.F.Talezina tomonidan oʻrganilgan. 
Ular bilimlarni bosqichma-bosqich shakllantirish nazariyasini ishlab chiqqanlar. [2.126]
Darhaqiqat, oʻquvchilarning nutq madaniyatini shakllantirish koʻp jihatdan uning 
bilimiga bogʻliqdir. Taʼlim jarayonida ularning bilimlar koʻlami kengayadi, qiziqishlari 
ortadi, ijodiy izlanish qobiliyati rivojlanadi.
Shunday ekan, har bir darsda oʻquvchi tomonidan egallangan bilim, axloqiy qarashlar 
nutq madaniyatini shakllantirishga qaratilgan boʻlishi lozim. Chunki, bilim boylik manbai 
boʻlib, kishining aqlini mustahkamlaydi, izzatini oshiradi, kamolga yetkazadi, nomini boqiy 
qiladi.
Bilim inson uchun gʻoyat oliy va muqaddas bir fazilat hisoblanib, kishi zehnini, fikrini 
boyitadi. Har bir shaxsni madaniyat, maʼrifat dunyosiga olib kiradi. Yomon odamlardan, 
nopok ishlardan qaytaradi. Yaxshi xulqli va odobli boʻlishga, eʼtiqodlarini mustahkamlashga 
xizmat qiladi. Bilim kishilarni har yerda aziz va hurmatli qiladi, kamolga yetkazadi. Inson 
hayotidagi ishlarni toʻgʻri yoʻlga soladi. Shuning uchun ham xalq orasida bilim orqali 
nutq madaniyatiga ega boʻlgan va shu tufayli ulugʻlikka, orzu-istaklariga erishgan kishilar 
qadrlanadilar.
Oʻquvchilarning nutq madaniyatini shakllantirishda nutq his-tuygʼulari asosiy oʻrinni 
egallaydi. Nutq his-tuygʻulari, uning taʼsirchanligi, asosan, axloqiy bilimlar va eʼtiqodlar, 
burch, milliy gʻurur bilan chambarchas bogʻliq boʻlib, inson xarakterida hamda nutqiy 
faoliyatida namoyon boʻladi. «His-tuygʻular – kishining oʻz hayotida nimalar yuz 
berayotganiga, nimalarni bilib olayotganiga yoki nima bilan mashgʻul boʻlayotganiga 

---