Redaktorlar: Y. X. Yusifov, E. E. Yaqublu, F.Ə.Əliyev, G. A. Ağamoğlanova
Download 17.41 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- DEMOQRAFĐK PROSESLƏRĐN CARĐ UÇOTU (ƏHALĐNĐN TƏBĐĐ HƏRƏKƏTĐ- NĐN CARĐ UÇOTU)
- DEMOQRAFĐK ŞƏRAĐT
|
DEMOQRAFĐK MÜAYĐNƏ – əhalinin təkrar istehsalının ayrı-ayrı tərəflərini və onun amillərini öyrənmək üçün ölkə sakinləri və ya əhalinin bir hissəsi haqqında məlumatların yığılmasıdır. Bu müayinələr adətən seçmə, çox vaxt birdəfəlik, bəzən isə dövri gəzmə üsulu, ya da anket sorğusu vasitəsilə həyata keçirilir. Demoqrafik müayinənin mövzusu müxtəlifdir və əhalinin problemlərinin aktuallığı ilə müəyyənləşdirilir. Demoqrafik faktlara dair məlumatların toplanması ilə yanaşı, çox vaxt onlarda istiqamət, meyl, məqsədlər də (məsələn, ailədə
gözlənilən uşaqların sayı haqqında qadınların rəyi) öyrənilir. DEMOQRAFĐK OPTĐMUM (əhali
optimumu, optimum – ən yaxşı) – seçilmiş meyar (yaxud onların sistemi) nöqteyi-nəzərincə, bütün mümkün olanlardan ən rasional (səmərəli)
proseslərinin təkcə optimal intensivliyi deyil, həm də demoqrafik strukturların müvafiq təkrar istehsalıdır (əhalinin miqrasiyası daxil olmaqla). Demoqrafik optimumda demoqrafik proseslərin və demoqrafik strukturların inkişafının istənilən intensivliyi ilə xarakterizə olunan dinamik və müəyyən tarixə onların vəziyyətini ifadə edən statik demoqrafik məcmular fərqlənir. Əhalinin optimumu problemi hələ qədim mütəfəkkirlər tərəfindən (Konfusi, Platon, Aristotel və b.) irəli sürülmüşdür. XX əsrin əvvəlindən bir sıra alimlər özlərinin demoqrafik optimum konsepsiyasını qurduqda, iqtisadiyyatda böhran hadisələri ilə törənmiş demoqrafik problemlərin həllini tapmağa cəhd göstərmişlər. Demoqrafik optimumun parametrləri onun
müəyyən edilməsi üçün seçilmiş meyarlardan asılıdır. Belə meyarlar cəmiyyətin optimal inkişafı meyarları sisteminə daxil olan iqtisadi, sosial və digərləri ola bilər. Riyazi modellər əsasında aparılan tədqiqatlar, uzunmüddətli perspektivdə əhalinin təkrar istehsalının optimal tipi, bəzi iqtisadi meyarlara (iqtisadi-demoqrafik optimum) görə və əhalinin inkişafının baş tendensiyası nəzərə alınmaqla, 1,0-dən 1,1-dək intervalda (əhalinin stabil yaş strukturunda) olan əhalinin 111
təkrar istehsalının netto-əmsalı ilə xarakterizə oluna bilər. DEMOQRAFĐK PROQNOZ – əhalinin hərəkətinin və gələcək demoqrafik vəziyyətinin əsas parametrlərinin qabaqcadan elmi cəhətdən əsaslandırılmasıdır. Bunlara əhalinin sayı, cins- yaş və ailə strukturu, doğum, ölüm, miqrasiya haqqında məlumatlar aiddir. Adətən, əhalinin proqnozunun hesablanması – doğum, ölüm və miqrasiyanın bu və ya digər xarakteristikasının gələcək dinamikasına münasibətdə bəzi
fərziyyələr əsasında qurulmuş əhalinin say və cins-yaş tərkibinin (bir qayda olaraq, çoxvariantlı) hesablanması formasında çıxış edir. Bəzən demoqrafik proqnoz gələcəkdə əhalinin sayının yalnız ümumi qiymətləndirilməsini göstərir. Demoqrafik proqnozun düzgünlüyü əhalinin siyahıyaalınması, demoqrafik hadisələrin cari uçotu və
əhalinin seçmə
müayinələrinin məlumatlarını təşkil edən ilkin məlumatların dəqiqliyindən, sosial-iqtisadi şəraitin bütün kompleks təsiri altında demoqrafik proseslərin dəyişilməsinə dair
fərziyyələrin əsaslandırılmasından, demoqrafik proqnozun davamiyyət dövründən asılıdır. Qısa müddətli, orta müddətli və uzun müddətli proqnozlar fərqləndirilir və onlar bir-biri ilə müqayisə edilərək fərqləndirilir. Demoqrafik proqnoz əhali sakinliyi nəzəriyyəsi və ümumi qanunauyğunluqlarına aid biliklərə, yaxın tarixi perspektivdə əhalinin təkrar istehsalının baş meyllərinin uçotuna əsaslanır. Demoqrafik proqnoz gələcək əmək ehtiyatlarının sayını və strukturunu (cins-yaş) müəyyən etməyə, həm də əhalinin müxtəlif sosial-demoqrafik qruplarının müxtəlif əmtəələrə və xidmətlərə mümkün olan tələbatlarını qiymətləndirməyə kömək edir. Əhalinin proqnoz sayını, onun cins və yaş üzrə bölgüsünü və hər hansı ərzağın, yaxud xidmətin istehlakı göstəricilərini (normativləri) bilməklə, ərzaq məhsullarına, geyimə, mənzilə və s.
ümumi tələbat
istehlakın cins-yaş diferensiasiyası nəzərə alınmaqla hesablanır. Demoqrafik proqnoz sosial sfera obyektlərinin inkişafı və
yerləşdirilməsini perspektivə qiymətləndirmək üçün
zəruridir. Đstehlak qruplarının (demoqrafik seqmentlərin) dinamikasının proqnozu marketinqdə (malların satış bazarlarının öyrənilməsi və formalaşması) istifadə olunur. Demoqrafik proqnoz məlumatlarından sosial təminat üzrə dövlət tədbirlərinin hazırlanmasında da istifadə olunur. Demoqrafik proqnoz əhalinin konkret tibbi xidmət formalarına perspektiv tələbatını müəyyənləşdirməyə imkan verir. Đlk əhali proqnozları XVII əsrin sonu, XVIII əsrin əvvəlinə aiddir. L.Eyler əhali artımının riyazi nəzəriyyəsini yaratmışdı. XVIII və XIX əsrlərdə
çıxmışdır. Sənayesi inkişaf etmiş ölkələrdə XIX əsrin sonunda əhali artımının yavaşıması ilə Maltusun həndəsi proqressiyasını Pirl – Ridin logistik əyrisi əvəz etdi. Bəzi proqnozların əsasına riyazi və bioloji nəzəriyyələr qoyulurdu. XX əsrin 20-ci illərində əhalinin perspektiv hesablamaları metodikasını ölüm və doğumun dinamikasının müxtəlif hipotezalarından istifadə etməklə
təkmilləşdirmək cəhdləri də olmuşdur. BMT himayəsi altında edilmiş demoqrafik proqnoz beynəlxalq inkişaf strategiyasının və əhali sakinliyi sahəsində tövsiyələrin işlənməsi, qlobal və regional iqtisadi, siyasi və ekoloji problemlərin həlli üçün istifadə edilir. BMT qiymət və proqnozlarına hər ikinci ildə yeni məlumatlar əsasında yenidən baxılır.
(lat. processus – irəliləmə) – insanların nəsillərini dəyişmək üçün əhəmiyyəti olan, onların həyatında eyni adlı hadisələrin ardıcıllığıdır. Əsas demoqrafik prosesə – doğum, ölüm, nikah, boşanma – demoqrafiyada nəsillərin, yaxud koqortanın azalma prosesi kimi baxılır. Demoqrafik təhlildə nəslin sayının dəyişməsi bir (məsələn, ölüm), iki (məsələn, ölüm və nikah), yaxud bir neçə demoqrafik prosesdir (məsələn, ərlərin, arvadların ölümünün və boşanmasının təsiri altında nikahlar koqortasının azalması). Demoqrafik proses sırasında artma (doğum, nikah) və azalma (ölüm, boşanma) prosesləri ayrılır. Demoqrafik proses vaxtdan və yaşdan, həmçinin əhalinin müxtəlif qruplara keçməsinin xarakterindən asılı olaraq öyrənilir. Demoqrafik prosesin əsas
xarakteristikası demoqrafik prosesin intensivliyidir, nəsildə yaxud ailədə demoqrafik hadisələrin tezliyi ilə ölçülür. DEMOQRAFĐK PROSESĐN ĐNTENSĐV- LĐYĐ – demoqrafik prosesin gərginlik dərəcəsi, onun
əsas xarakteristikasıdır. Demoqrafik prosesin intensivliyi haqqında təsəvvür
demoqrafik prosesin modelləşdirilməsinin əsasıdır. Bu
təhlilin zəruriliyi onunla şərtlənir ki, koqortada demoqrafik hadisələrin sayı koqortanın öz sayından və baxılan vaxt arasının kəmiyyətindən asılı olsun. Hərçənd ki, koqortanın sayı fasiləsiz olaraq dəyişir, o cümlədən həm də baxılan prosesin təsiri altında, vaxt vahidində bir adam hesabında demoqrafik hadisələrin sayı –
kəmiyyət müəyyən
vaxtda baş
verən dəyişikliklərin ümumi xarakteristikasını verir, 112
lakin bu vaxt intervalı ərzində baxılan prosesin dəyişikliklərinin müntəzəmlik dərəcəsini nəzərə almır və vaxta düz münasibət deyil. Buna görə də, demoqrafik təhlildə intensivliyin daha dəqiq ölçüsü demoqrafik prosesin gücüdür, yaxud vaxtın intervalı sıfıra doğru yönəldikdə, hadisənin ehtimalının can atdığı həddir. Demoqrafik prosesin intensivliyini bütöv, bəzən isə kifayət qədər böyük vaxt arasında ölçmək tələb olunur. Praktikada demoqrafik əmsallar intensivlik göstəriciləri kimi yayılmışdır. Demoqrafik prosesin intensivliyi göstəriciləri koqortanın bir, yaxud iki (bir neçə) (məsələn,
və
nikah) prosesin təsiri altında
dəyişdiyindən asılı olaraq, fərqlənir. Đkinci halda əmsalı hesablamaq üçün məxrəc kimi həmin hadisənin riski altında yaşamış insan-il götürülür. Bütün bu göstəricilər adətən demoqrafik cədvəl şəkilində təqdim olunur. Konkret əhalidə demoqrafik proseslər təsvir olunduqda, əmsal
müəyyən vaxt
ərzində hadisələrin sayını bu hadisənin baş verdiyi əhalinin sayı ilə müqayisə etməklə hesablanır.
–
sonsuz kiçik vaxt arasında demoqrafik hadisənin ehtimalıdır. Demoqrafik prosesin intensivliyinin analitik ölçüsü onun dəqiq ifadəsini verir. Əgər
təsiri altında dəyişirsə və ∆t vaxt ərzində E demoqrafik hadisələr baş verirsə və koqortanın sayı P t -dən P t+∆t -dək dəyişirsə, onda vaxt vahidinə gətirilmiş dəyişiklik ehtimalı aşağıdakı kimi olacaq:
∆ = ∆ − = ∆ +
Əgər hadisələrin sayına koqortanın sayı kimi arası kəsilməyən vaxt funksiyası şəklində baxılsa, onda ∆t→0 dəyişmə ehtimalı demoqrafik prosesin qüvvəsi olur və aşağıdakı düsturla ifadə olunur: t t t t t dt t t P t P dt P dP dt P P P ) ( ′ = = − = + µ
burada d – diferensial nişanı, P ′ (t) – vaxta görə P t
törəmə funksiyasıdır. Əgər surətdə əhalinin artım kəmiyyəti götürülübsə, onda analoji düstur doğum və ölümlərin təsiri altında əhalinin artması üçün də ədalətlidir.
prosesin (məsələn, ölümün) təsiri altında azalan kimi baxılırsa, P
və ∆t – mənfi kəmiyyətdir. Adətən prosesin intensivliyi müsbət
kəmiyyətlərdə ifadə edilir və buna görə son olaraq:
t t P t P ) ( ′ − = µ olur.
DEMOQRAFĐK PROSESLƏRĐN CARĐ UÇOTU (ƏHALĐNĐN TƏBĐĐ HƏRƏKƏTĐ- NĐN CARĐ UÇOTU) – demoqrafik proseslərin baş verdiyi anda olan qeydiyyatıdır (doğum, ölüm, nikah və boşanmalar). Onlar haqqında məlumat bazası kimi, bir qayda olaraq, səhiyyə sistemi ilə bağlı olan vətəndaşlıq vəziyyəti
sənədləri, vətəndaşlıq vəziyyəti aktlarının ikinci nüsxələri olur və onlarda faktiki hadisənin təsdiqlənməsindən başqa, bu hadisənin baş verdiyi şəxslər haqqında məlumatlar da olur. Bu xarakteristikaların uçotu, verilən hadisəni əhalinin bu və ya digər sosial-demoqrafik qrupuna və ya digər məkan və zamana aid etməyə imkan verir. Bu hadisələr haqqında statistik məlumatları demoqrafik proseslərin cari uçotu (əhalinin təbii hərəkəti) materiallarının işlənməsi yolu ilə əldə edirlər. DEMOQRAFĐK SĐYASƏT - əhalinin təkrar istehsalı proseslərinin tənzimlənməsi sferasında dövlət orqanlarının və digər sosial institutların məqsədyönlü siyasətidir. Đstənilən digər siyasi fəaliyyətlərdə olduğu kimi, demoqrafik siyasətin strukturu da özündə iki əsas və qarşılıqlı əlaqəli komponenti birləşdirir: məqsədin sisteminin müəyyənləşdirilməsini və şərhini və onlara nail olunması üçün vasitələrin reallaşdırılmasını. Demoqrafik siyasətin məqsəd və vəzifələri siyasi proqramlarda və bəyannamələrdə, indikativ və direktiv planlarda, hökumətin və digər icra orqanlarının strateji məqsədli proqramlarında və operativ planlarında, qanunvericilik və digər hüquqi aktlarda, siyasi tədbirlərin yenilərinin aparılmasının müəyyənləşdirilməsi və mövcud olanların inkişaf
etdirilməsi qərarlarında formalaşdırılır. Demoqrafik siyasətin obyektləri ölkənin bütün və ya ayrı-ayrı regionlarının əhalisi, sosial- demoqrafik qruplar, əhali koqortaları, müəyyən tip ailələr və ya həyat dövrəsinin mərhələləri ola bilər.
Demoqrafik siyasətin əsas istiqamətlərinə daxildir: uşaqlı ailələrə dövlət köməyi, ailə öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi ilə fəal peşəkar fəaliyyətin birləşdirilməsi üçün şəraitin yaradılması, xəstələnmənin və ölümün
azaldılması, həyatın davamlılığının artırılması, əhalinin keyfiyyət xarakteristikasının yaxşılaşdırılması, miqrasiya proseslərinin tənzimlənməsi və s. Bu istiqamətlər sosial siyasətin aşağıdakı əsas sferaları ilə razılaşdırılmalıdır: məşğulluq, gəlirlərin tənzimlənməsi, təhsil və səhiyyə, peşə hazırlığı, mənzil tikintisi, xidmət sferasının inkişafı, 113
əlillərin, ahılların və əmək
qabiliyyəti olmayanların sosial təminatı. Demoqrafik siyasət, bir qayda olaraq, müxtəlif kompleks tədbirlər vasitəsilə həyata keçirilir: iqtisadi, inzibati-hüquqi, tərbiyəvi və təbliğatçılıq.
– insanların və onların həyatındakı hadisələrin məcmusunu təsvir etmək üçün qrafik quruluşdur; nəsildə demoqrafik proseslərin əsas xarakteristikalarını hesablamaq və onların zamana görə keçməsini təhlil etmək üçün nəzərdə tutulur. Demoqrafik məcmular arasında həndəsi yolla
məntiqi nisbətləri əsaslandırmaq, bəzi
bilavasitə müşahidə olunmayan kəmiyyətlərin (məsələn, insanların
təhlil, uzununa təhlil, həmçinin demoqrafik şəbəkələr hesablanarkən hesablamanı yüngülləşdirmək üçündür. Demoqrafik şəbəkə demoqrafik proseslərin həm real, həm də hipotetik nəsildə təsvirini, həmçinin əhalinin, yaxud
müxtəlif nəsillərin nümayəndələrindən olan əhali qrupunun müasir tərkibinin formalaşması haqda təsəvvür yaradır. Bununla, müxtəlif nəsillərdə keçmişdə baş verən demoqrafik dəyişikliklərinin, əhalinin müasir tərkibinə təsirinin başa düşülməsi yüngülləşir. Onun qurulma prinsipləri əhalinin miqrasiyası, əhalinin sosial mobilliyi, onun sağlamlığının dəyişməsi və s. bu kimi sosial proseslərin öyrənilməsi üçün tətbiq oluna bilər.
– demoqrafik proseslərin, əhalinin tərkibi və müəyyən bir vaxtda, çox zaman bu və ya digər ildə yerləşməsinin vəziyyətidir. Adətən bütövlükdə ölkə, yaxud onun ayrı-ayrı hissələri (regionları) üzrə baxılır. Bir-birini dəyişən demoqrafik şəraitin ardıcıllığı əhalinin təkrar istehsalı və əhalinin yerləşdirilməsinin əsas qanunauyğunluqlarının ifadəsidir. Demoqrafik şəraitin öyrənilməsi üçün informasiya bazası əhalinin siyahıyaalınması, seçmə müşahidələri, həmçinin demoqrafik hadisələrin cari uçotu məlumatlarıdır. Demoqrafik şərait müxtəlif demoqrafik təhlil metodları ilə və müxtəlif göstəricilər sisteminin köməyi ilə öyrənilir. Böyük həcmdə əhalinin
demoqrafik şərait tədqiq edildikdə miqrantların gəlmə və getməsinin əhalinin sayı və tərkibinin dəyişməsinə təsiri nəzərə alınmalıdır. Demoqrafik şəraitin əsas təhlil prinsipləri: hər bir ölkədə, yaxud regionda spesifik üzə çıxan sosial- iqtisadi amillərin təsirinin tədqiq edilməsi; demoqrafik proseslərin intensivliyinin nisbi dəyişməsinin və struktur amillərinin keçici təsirinin aşkar edilməsi; informasiya mənbələri və təhlil
metodlarından kompleks istifadədən ibarətdir. Demoqrafik proseslərin və əhalinin tərkibinin müasir
vəziyyəti keçmişdə
baş
vermiş demoqrafik hadisələrdən çox asılıdır. Belə ki, hər il doğum və ölümlərin sayına xeyli təsir göstərən
təsiri altında bir çox illər ərzində formalaşır. Tarixi inkişafın xüsusiyyətlərindən müxtəlif əhali qruplarında mövcud olan demoqrafik göstərişlər və demoqrafik əxlaq da asılıdır. Buna görə də, demoqrafik şərait və onun dəyişmə imkanları öyrənilərkən bu amillərlə şərtlənən demoqrafik proseslərin inersiyası, onların inkişafının başlıca meylləri nəzərə alınmalıdır.
– ayırma, parçalama) – insan nəslinin və onun amillərinin dəyişməsi prosesinin öyrənilməsidir. Tədqiqat obyektlərinə görə - doğum, ölüm, nikah və nikahın pozulması, əhalinin təkrar istehsalının və bütövlükdə artımının, həmçinin ailənin həyat dövrünün, bəzən əhalinin miqrasiyasının təhlili; əhatə dərəcəsinə görə – demoqrafik proseslər, əhalinin strukturu və artımı arasında kəmiyyət nisbətlərinin vaxta görə, adətən xüsusi riyazi və demoqrafik metodlarının köməyi ilə öyrənilməsi, bu proseslərə və strukturlara sosial-iqtisadi, sosial-psixoloji, ekoloji və digər amillərin təsirinin təhlili ayrılır. Əhalinin vaxta görə dəyişməsinə yanaşmadan asılı olaraq, uzununa təhlil (koqortanın həyatında müxtəlif dövrlərdə baş verən demoqrafik hadisələrin tezliklərinin öyrənilməsi) və eninə təhlil (bu tezliyin müxtəlif koqortalarda, lakin eyni bir təqvim dövründə öyrənilməsi) fərqləndirilir. DEMOQRAFĐK YÜK – qeyri-məhsuldar əhalinin cəmiyyətə (iqtisadiyyata) düşən yükünü göstərən xarakteristikadır. Yuxarı yaş qruplarının müxtəlif nisbətlərdə sayı
müəyyənləşdirilir: uşaqlar (0-14 yaş), ahıl və qocalar (kişilər 62, qadınlar isə
57 yaş
və yuxarı), əmək qabiliyyətlilər (kişilər 15-61, qadınlar 15-56). Bilavasitə qiymətləndirmək üçün əhali qruplarının məhsuldar və qeyri-məhsuldar nisbətləri tətbiq olunur. Demoqrafik yük hesablamalarının real nisbətə yaxınlığı bu qrup əhalinin ictimai istehsalda iştirak
səviyyəsindən asılıdır. Demoqrafik yükün
aşağıdakı göstəriciləri fərqləndirilir: uşaq və qocaların ümumi sayının əmək qabiliyyətli adamların sayına olan nisbəti; qocaların və ya uşaqların sayının böyüklərin (birinci nisbət qocalığa görə pensiya fondlarının hesablanması praktikasında tətbiq olunur) sayına olan nisbəti; qocaların və uşaqların sayının nisbəti (əsas etibarilə əhalinin qocalma səviyyəsinin
114
qiymətləndirilməsinə xidmət edir, amma nadir hallarda istifadə edilir). Demoqrafik yük konsepsiyasını ilk dəfə 1913-cü ildə K.Balodis yazmışdır. Sonralar demoqrafik yük göstəricilərinin hesablanması əhalinin artan qocalma prosesi ilə şərtlənirdi və bu şəraitdə demoqrafik yük onun iqtisadi nəticələri ilə əlaqələndirilirdi. Đriləşdirilmiş yaş qruplarının müxtəlif təsnifatları təklif olunurdu: 20–59 yaş, 15–64 yaş və s. Đstehsalın və istehlakın yaş normaları əsasında uşaqların və qocaların saxlanmasına bir əmək qabiliyyətliyə və digər orta xərclərin iqtisadi hesablamaları aparılır. Macar
demoqrafı E.Valkoviçin işləri sayəsində demoqrafik yükün hesablanması əhalinin istehsal və istehlakı iqtisadi xarakteristikalarının sistemli izahına və buradan isə “nəsillərin rentabelliyi” göstəricilərinə transformasiya olmuşdur. Đqtisadi yaş
piramidalarının müvafiq metodiki aparatı işlənib hazırlanmışdır. Beləliklə, demoqrafik yük iqtisadi yüklənmə ilə sıx bağlıdır və onun öyrənilməsi iqtisadi demoqrafiyanın inkişafının başlanğıcını qoymuşdur.
Download 17.41 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|