Redaktorlar: Y. X. Yusifov, E. E. Yaqublu, F.Ə.Əliyev, G. A. Ağamoğlanova
Download 17.41 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- MAL VƏ XĐDMƏT EHTĐYATLARININ DƏYĐŞMƏSĐ – (I)
- Qeyd
- MALIN KEYFĐYYƏTĐ
- MALĐYYƏ EHTĐYATLARI VƏ MƏS- RƏFLƏRĐ BALANSI
- MALĐYYƏ FƏALĐYYƏTĐ
- MALĐYYƏ GƏLĐRLƏRĐ
- MALĐYYƏ HESABATLARI
|
MAL SATIŞI (ALIŞI) ÖLKƏSĐ - mal satan və ya alan firma və təşkilatların yerləşdikləri ölkədir. Malların satış (alış) ölkəsi üzrə, əgər tədarük zamanı təyinat ölkəsi və ya malın mənşəyi məlum deyilsə, ixrac və idxal əks olunur.
416
MAL VƏ XĐDMƏT EHTĐYATLARININ DƏYĐŞMƏSĐ – (I) - ehtiyatların dəyişməsi (müsbət və ya mənfi) maliyyə hesabat ilinin (hesabat dövrünün) sonuna və
əvvəlinə ehtiyatların dəyəri arasındakı fərq kimi müəyyən edilir. Ehtiyatların tərkibində (onların dəyişməsində) aşağıdakı növləri fərqləndirmək olar: - vahid tərəfindən istehsal olunmuş məhsulların ehtiyatları (son məhsul); - yenidən satmaq və subpodratçılara vermək üçün alınmış əmtəələr; - xammalların, istehlak mallarının və xidmətlərin sair alışı. Ehtiyatlar əlavə dəyər vergisi çıxılmaqla uçota alınır.
sonuna maddi dövriyyə vasitələrinin ehtiyatlarının dəyərlərinin fərqidir (müsbət və ya mənfi). Maddi dövriyyə vasitələrinin ehtiyatlarının dəyişməsi, ehtiyatlara
daxil olmaların dəyəri
ilə ehtiyatlardan çıxarılnların dəyərlərinin, həmçinin ehtiyatlardan olan cari itkilərin dəyərinin fərqi kimi ölçülə bilər. Maddi dövriyyə vasitələrinin ehtiyatları əlavə dəyər vergisi çıxılmaqla və əgər onlar digər iqtisadi vahiddən alınıblarsa, alıcıların qiymətləri ilə, əks halda isə maya dəyərinə görə əks etdirilir. Maddi dövriyyə vasitələrinin ehtiyatlarının aşağıdakı kateqoriyalarını fərqləndirmək olar: - hazır məhsul ehtiyatları; - natamam istehsal ehtiyatları; - alındığı vəziyyətdə qalmaqla, satılmaq üçün alınmış mal və xidmətlərin ehtiyatları; - xammal, material və digər əmək əşyalarının ehtiyatları. Maddi
dövriyyə vasitələrinin ehtiyatlar kateqoriyasına iqtisadi vahid tərəfindən istehsal edilmiş, lakin hələ satılmamış hazır məmulatlar və natamam istehsal daxildir. Bu kateqoriyaya iqtisadi vahidə mənsub olan, istehsalı başa çatmamış məmulatlar (hətta bu məhsullar üçüncü tərəfin sərəncamında olsa belə) daxildir. Müvafiq olaraq, maddi dövriyyə vasitələri ehtiyatları kateqoriyasına iqtisadi vahiddə olan, lakin üçüncü tərəfə mənsub olan məhsullar daxil edilmirlər. Mal və xidmətlərin ehtiyatları kateqoriyasına yalnız olduğu vəziyyətdə satılmaq üçün əldə olunmuş mal və xidmətlər daxil edilir. Komisyon əsasda üçüncü tərəfə satılan mal və xidmət ehtiyatları buraya daxil edilmir. Təkrar satılmaq üçün alınmış və müəssisə tərəfindən xidmət sferasının ehtiyatlarına yönəldilmiş məhsullara mal (mühəndis sövdələşmələri “açar altı” həyata keçirildikdə sənaye avadanlıqları və ya daşınmaz əmlakla əməliyyatlar zamanı binalar və s.) və xidmətlər (reklam üçün yerlər, nəqliyyat, verilən yerlər və s.) daxil edilə bilər. Maddi dövriyyə vasitələrinin ehtiyatlarına həmçinin iqtisadi vahidə mənsub olan material və xammal,
aralıq məhsullar, detallar, enerji
daşıyıcıları, kiçik alətlər və xidmət ehtiyatları da daxil edilir. Maddi dövriyyə vasitələrinin ehtiyatları (əgər onlar digər iqtisadi vahiddən alınıbsa) alış qiymətinə görə, əks halda isə maya dəyərinə görə qiymətləndirilir. MAL VƏ XĐDMƏTLƏR HESABI – MHS- nin hesabıdır, burada mal və xidmətlərin bütövlükdə ölkə iqtisadiyyatı üzrə daxil olma mənbələri və onların istifadə istiqamətləri əks olunur. Hesabın ehtiyat hissəsində buraxılışın həcmi və idxalın dəyəri; istifadə hissəsində -
həcmi göstərilir. Ehtiyat məbləği ilə istifadə məbləği arasındakı, hesab və məlumat xətaları ilə əlaqədar uyğunsuzluqlar “Statistik kənarlaşmalar” maddəsində əks
olunurlar (“Statistik kənarlaşmalar” bax). MAL VƏ XĐDMƏTLƏR ÜZRƏ XARĐCĐ ĐQTĐSADĐ SALDO - mal və xidmətlərin xarici iqtisadi hesabında balanslaşdırıcı maddədir. Əgər saldo müsbətdirsə, onda bu, “Qalan dünya” üçün əmtəə və xidmət əməliyyatları üzrə gəlirlərin xərclərdən çox olduğunu göstərir, müvafiq olaraq, ölkələr üçün xərclər gəlirlərdən çox olduqda isə, əksinə, saldonun mənfi olduğunu göstərir.
-
mal və xidmətlərə görə iqtisadi vahidlərdən tutulan vergilərdir. MAL VƏ XĐDMƏTLƏRĐN ALINMASI – hesabat dövründə yenidən satılmaq üçün və ya istehsal prosesində istifadə edilmək üçün alınmış bütün mal və xidmətlərin dəyərini özündə birləşdirir, lakin əsas kapitalın istehlakı kimi qeydiyyatdan keçmiş kapital əmtəələri bura daxil edilmir. Yuxarıda qeyd edilmiş mal və xidmətlər emal edilərək və ya emal edilmədən yenidən satıla bilər, istehsal prosesində tam istifadə oluna bilər və nəhayət, anbarda saxlana bilər. Statistik məqsədlər üçün bu alınmaların dəyərinə mühasiblərin xidmət haqqı, sığorta mükafatları, nəqliyyat xidmətləri kimi istehsal xərcləri də daxil edilir. Alınmış əmtəə və xidmətlərin dəyəri, ƏDV və dövriyyə həcmi ilə bilavasitə əlaqədar olan vergi növləri istisna olmaqla, bütün vergi və rüsumlar daxil
olmaqla alıcının qiymətləri ilə
qiymətləndirilir. 417
Mal və xidmətlərin alınması aşağıdakı kimi paylaşdırıla bilər: - mal və xidmətlərin alındığı vəziyyətdə yenidən satılması üçün alınması; - xammal, material, digər əmək əşyalarının və xidmətlərin alınması; - bina və avadanlıqların istismarına çəkilmiş istehsalat xərcləri; - satışa xərclər; - digər istehsal xərcləri. Mal və xidmətlərin alınması, Avropa Milli Hesablar Sistemində (AMHS) müəyyən edildiyi kimi, aşağıdakı səbəblərə görə
“aralıq istehlak”dan fərqlənir: - onlar hesabat dövründəki “istifadəyə” deyil, “alınmalar”a aiddirlər. Đstifadə edilməmiş alınmalar anbarlara yığıla bilər və əksinə, istifadə edilmiş məhsullar ehtiyatlardan çıxarıla bilər və beləliklə, onlara hesabat dövrü ərzində alınmalar kimi baxılmır. - gələcəkdə emal edilmədən satılmaq məqsədi daşıyan mal və xidmətlər onlara daxil edilir.
uyğun olaraq və biznes statistikada qəbul edildiyindən fərqli olaraq, “Đstehsal xərcləri” “Mal və xidmətlərin alınması”ndan ayrı aparılır. MAL VƏ XĐDMƏTLƏRĐN ALINMA- SININ ÜMUMĐ DƏYƏR VƏ HƏCMĐ – istehsal vahidlərinin mal
və xidmətlərin alınmasının həcminə – istehsal faktorlarının təqdim edilməsi (icarə, lizinq, müvəqqəti işçi heyəti və s.) üzrə və texniki xidmətlər, hesabat dövrü ərzində alınan və alındığı vəziyyətdə təkrar satılan və ya emaldan və məmulata daxil edildikdən sonra ya satış üçün və ya vahidin cari işi üçün nəzərdə tutulan bütün mal və xidmətlərin dəyəri daxil edilməklə, bütün mal və xidmətlərin dəyəri daxildir. Hesabat dövrü ərzində alınan, lakin istifadə olunmayan mallar anbarlara yığılır. Xırda və çox da qiymətli olmayan alətlər və kapitallaşdırılmayan avadanlıq növləri, həmçinin köməkçi materialların (sürtgü materialları, su, qablaşdırma materialları, enerji
məhsulları) dəyərləri bu maddəyə daxil edilirlər. Mal və xidmətlərin alış qiymətləri, əlavə dəyər vergisi istisna olmaqla (ƏDV) və bütün vergi və rüsumlar daxil olmaqla alış qiymətlərində hesablanır.
dedikdə, rezidentlərdən qeyri-rezidentlərə mal və xidmətlərin satışını, barter sövdələşmələrini, hədiyyələri və ya qrantları (kömək şəklində əvəzsiz mal göndərmələri), idxalı dedikdə isə rezidentlərin qeyri-rezidentlərdən əmtəə
və xidmətlərin alqısını, barterini, hədiyyələrin və ya qrantların alınmasını göstərir. Milli hesablar sistemində ixrac və idxalın şərhi tədiyə balansının hesablarındakı şərhlə oxşardır.
– (I) - buraxdıqları mal və xidmətlərin böyük hissəsinin və ya buraxılışın hamısının bazar qiymətləri (“Bazar istehsalı”na bax) ilə satış üçün nəzərdə tutulmayan institusional vahidlərdir. Mal və xidmətlərin qeyri-bazar istehsalçıları mal və xidmətlərin az hissəsini bazar qiymətləri ilə sata bilərlər ki, bu da “təsadüfi satış” kimi izah edilir.
əhəmiyyət kəsb etməyən
qiymətlərlə ev
təsərrüfatlarına və ya bütövlükdə cəmiyyətə mal və xidmətlər çatdıran dövlət vahidlərinə aid olan idarələr və ya ev təsərrüfatlarına xidmət göstərən qeyri-kommersiya təşkilatlarıdır. MAL VƏ NƏQLĐYYAT VASĐTƏLƏ- RĐNĐN AZƏRBAYCAN RESPUBLĐKA- SINA ĐDXALI VƏ AZƏRBAYCAN RESPUBLĐKASINDAN ĐXRACI – Azərbaycan Respublikasının gömrük sərhədini keçməyin əsas prinsiplərindən biridir. Bütün şəxslər eyni əsasla Azərbaycan Respublikasına idxal etmək və Azərbaycan Respublikasından ixrac
etmək, o cümlədən Azərbaycan Respublikasının Gömrük Məcəlləsində baxılmış qaydada xarici iqtisadi fəaliyyəti həyata keçirmək hüququna malikdirlər. Azərbaycan Respublikasına idxal etmək və Azərbaycan Respublikasından ixrac etmək o halda qadağan edilir ki, bu, ölkənin maraqlarına zidd olsun və ölkə özünün dövlət təhlükəsizliyini və ictimai asayişi, xalqın həyatını, sağlamlığını və əxlaq qaydalarını, bədii, tarixi və arxeoloji sərvətlərini, təbii ətraf mühitini, heyvanat və bitki aləmini, həmçinin mülkiyyətin çoxtərəfli hüquqlarını, idxal edilən mal və xidmətlərdən Azərbaycan istehlakçılarının hüquqlarını və s. qorumağa məcbur olsun. Bu zaman milli qanunvericiliyə riayət edilir və ölkənin beynəlxalq öhdəlikləri yerinə yetirilir. Qadağaya düşən ayrı-ayrı əmtəə və nəqliyyat vasitələri (onların müsadirə olunması nəzərdə tutulmayıbsa) təxirə salınmadan ya ölkə ərazisindən xaric edilməyə, ya da ölkə ərazisinə qaytarılmağa məruz qalır. Đdxal və ixraca qoyulan
məhdudiyyətlər ölkənin
iqtisadi siyasətindən, ölkənin iqtisadi suverenliyinin əsaslarını və onun istehlak bazarını qorumaqdan, həmçinin ölkənin beynəlxalq öhdəliklərindən və ölkə vətəndaşlarının hüquqlarını pozan və digər bədxah
aksiyalara cavabdan irəli gələrək
müəyyənləşdirilir.
418
MALIN GÖMRÜK DƏYƏRĐ – malın (malların və nəqliyyat vasitələrinin), “Gömrük tarifləri haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa uyğun olaraq müəyyən edilən və ona gömrük rüsumu qoyulan zaman, xarici ticarət gömrük statistikasının və xüsusi
gömrük statistikasının aparılması, həmçinin malların dəyəri ilə əlaqədar, xarici ticarət sazişlərinə valyuta nəzarətinin həyata keçirilməsinin və onlara görə dövlətin qanunvericilik aktlarına uyğun olaraq, bank hesablamaları daxil edilməsi ilə, ticarət-iqtisadi əlaqələrin tənzimləməsinin digər dövlət üsullarının tətbiqindən istifadə edilən dəyəridir. Malların gömrük dəyərinin müəyyənləşdirilməsi sistemi beynəlxalq təcrübədə qəbul edilmiş belə qiymətləndirmənin ümumi prinsiplərinə əsaslanır və ölkənin gömrük ərazisinə gətirilən mallara şamil edilir. Onun tətbiqi qaydaları “Gömrük tarifi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununun müddəaları əsasında təyin edilir. Malların gömrük dəyərinin düzgün müəyyən edilməsinə nəzarət malların gömrük rəsmiləşdirilməsini aparan gömrük
orqanı tərəfindən həyata keçirilir. Malların gömrük dəyərinin məlumatı bəyannamə verilərkən kommersiya sirri və ya məxfi məlumat kimi müəyyənləşdirilərsə, bu informasiya yalnız gömrük orqanı tərəfindən gömrük məqsədləri üçün istifadə oluna bilər və üçüncü şəxsə (digər dövlət təşkilatları daxil olmaqla) bəyannamə sahibinin xüsusi razılığı olmadan (Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində nəzərdə
tutulan hallar istisna olmaqla) verilə bilməz.
– müəyyən tələbatın ödənilməsi imkanlarını təmin edən və malı satıcı üçün cazibədar edən xüsusiyyətlərinin (fiziki, funksional, estetik və s.) məcmusudur. Malın keyfiyyəti hər bir bərk (texnoloji) və yumşaq (estetik) parametrlərin ekspert
balla qiymətləndirilməsindən istifadə edilən parametrik indekslər sisteminin köməyi ilə qiymətləndirilir. Malın keyfiyyəti – onun rəqabət qabiliyyətinin vacib komponentlərindəndir.
- malın yükləndiyi andan məlum olan, istehlak, istifadə və ya sonrakı emalı üçün təyin edildiyi sonuncu ölkədir. Mal təyinat (istehlak) ölkəsi üzrə ixracla ifadə olunur.
– ümumiləşdirici iqtisadi termindir. O, özünü istər pul vəsaitlərinin, maliyyə resurslarının, onların
yaranma və
hərəkət etməsində, bölüşdürülməsində və
yenidən bölüşdürülməsində, istifadə edilməsində, istərsə də təsərrüfat subyektləri arasında qarşılıqlı hesablaşmalarla, pul vəsaitlərinin hərəkət etməsi ilə, pul tədavülü ilə, pulların istifadəsilə şərtləşdirilmiş iqtisadi münasibətlərdə göstərir. MALĐYYƏ AKTĐVLƏRĐ – (I) maliyyə tələbatları, monetar qızıl, səhm, xüsusi borcalma hüquqları və s. formalarda olurlar. Digər iqtisadi aktivlər qeyri-maliyyə aktivlərinə aid edilirlər. (II) bir qayda olaraq, digər sahibkarın maliyyə öhdəliklərinə qarşı duran aktivlərdir. Maliyyə öhdəliyi bir institusional vahid tərəfindən vəsaitin digərinə verildiyi və bu vəsaitlərə malik olan institusional vahidin (kreditorun) digər vahiddən (borcludan), onlar arasında bağlanmış müqavilənin şərtlərinə uyğun olaraq, tədiyə (ödəniş) və ya bir sıra tədiyələr aldığı zaman əmələ gəlir. Belə maliyyə öhdəliyi kreditor üçün maliyyə aktivi, borclu üçün isə maliyyə passividir. Beynəlxalq Valyuta Fondunun monetar qızılı və xüsusi borc alma hüquqları da həmçinin maliyyə
üçün müvafiq maliyyə passivləri yoxdur.
səviyyəsində maliyyə və
kredit-pul münasibətlərini kompleks xarakterizə edir. Maliyyə ehtiyatlarının tam tərkibini, onların bölünmə kanallarını, ərazidə maliyyə ehtiyatlarını yaradan və xərcləyən təsərrüfatçılıq subyektlərini əhatə edir. Maliyyə ehtiyatlarının hərəkətinin ardıcıl mərhələlərini aşağıdakılar təkrar yaradır: təsərrüfat subyektlərinin iqtisadi fəaliyyəti prosesində maliyyə ehtiyatlarının yaradılması və kredit-bank sistemlərinin və əhalinin vəsaitlərinin müəyyən hissəsinin cəlb edilməsi; bu ehtiyatlardan konkret pul vəsaiti fondlarının (ilk növbədə büdcə sisteminin) artırılması; bu fondlar arasında maliyyə ehtiyatlarının yenidən bölüşdürülməsi, onların kapital qoyuluşuna, qeyri- istehsal istehlakına və sosial
transfertlərə istifadəsi. Statistik məlumatlar, bank və mühasibat hesabatları, həmkarlar ittifaqı və s. təşkilatların məlumatları əsasında matrisa şəklində tərtib edilir.
qısamüddətli maliyyə qoyuluşlarının həyata keçirilməsi, qısamüddətli xarakterli istiqrazların və digər qiymətli kağızların buraxılması, əvvəllər alınmış 12 aya qədər müddəti olan səhmlərin, istiqrazların və s. çıxması ilə bağlı fəaliyyətidir. Beləliklə, uzunmüddətli maliyyə investisiyaları investisiya fəaliyyətinə, qısamüddətli maliyyə investisiyaları isə maliyyə fəaliyyəti sahəsinə aiddir.
419
MALĐYYƏ GƏLĐRLƏRĐ - səhmlərdən alınan gəlirlərdən, faizlərdən və oxşar gəlirlərdən ibarətdir. Səhmlərdən alınan gəlirlər – digər korporativ müəssisələrdən alınan gəlirlər, verilmiş iqtisadi vahidin mülkiyyətində olan kapital və ya onun hissəsidir. Bu gəlirlər dividentlərə və korporativ müəssisələrin kapitalının sahibkarı tərəfindən bölüşdürülən digər gəlirlərə uyğun gəlir. Faizlər və alınmış oxşar gəlirlər – qısa və uzun müddətli bank depozitləri, borc və istiqrazdan gəlirlər, razılaşdırılmış borclar və cari hesab üzrə debitor borcları, ticarət kreditləri və s. aid olan faizlərdir. Maliyyə gəlirlərinə əlavələri və
mal göndərənlərdən gələcəkdə olan gəlirləri və mübadilə kurslarının müxtəlifliyindən olan
gəlirləri (valyuta bazarında mənfəət) də daxil etmək olar.
şirkətin maliyyə vəziyyəti və gəliri/zərəri haqqında məlumatları göstərən dövri hesabatlardır. Onlara illik hesabatlar (balans, gəlir və ziyanların hesabı və hesablara izahlar) daxil edilir ki, bu da onlarla birlikdə vahid
tamı təşkil
edir. Maliyyə
hesabatlarına maliyyə
ili üzrə
vəsaitlərin mənbələri və onlardan istifadə haqqında hesabatlar əlavə edilə bilər.
– maliyyə aktivlərinin və maliyyə
öhdəliklərinin qeydiyyatı aparılan hesabdır. Hesabın sol tərəfi – satılan aktivlər çıxılmaqla alınan aktivlər; yekun - əldə olunan xalis aktivlərdir. Hesabın sağ tərəfi – ödənişlər çıxılmaqla qəbul edilən öhdəliklərdir, yekun – qəbul edilmiş xalis maliyyə öhdəlikləridir. Maliyyə hesabının saldosu, “Kapital ilə əməliyyatlar” hesabının balanslaşdırıcı maddəsinə miqdarca bərabər və işarəcə (əlamətcə) əksdir. Milli hesablar sistemində maliyyə aktivləri aşağıdakı kimi qruplaşdırılır: 1) monetar qızıl və xüsusi borcalma hüquqları; 2) nağd pullar və depozitlər; 3)
səhmlərdən başqa,
qiymətli kağızlar; 4) ssudalar və borclar; 5) səhmlər və digər qiymətli kağızlar; 6) texniki sığorta ehtiyatları; 7) digər debitor borcları. Maliyyə hesabı iqtisadiyyatın bölmələri və altbölmələr arasında maliyyə
ehtiyatlarının hərəkətinin yekununu əks etdirir, bu prosesdə müxtəlif maliyyə
aktivlərinin rolunu
qiymətləndirməyə imkan verir. Qapalı tipli iqtisadiyyatda xalis kredit vermənin ümumi məbləği, iqtisadiyyatın bölmələrinin qəbul
etdikləri xalis öhdəliklərin ümumi məbləğinə bərabərdir; açıq iqtisadiyyatda xalis kredit vermələrin və bütün bölmələr üzrə qəbul edilmiş xalis öhdəliklərin məbləğlərinin cəmi, digər ölkələrə olan xalis kredit vermələrə və ya xaricə olan xalis borclara bərabər olmalıdır.
Download 17.41 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|