Redaktorlar: Y. X. Yusifov, E. E. Yaqublu, F.Ə.Əliyev, G. A. Ağamoğlanova
Download 17.41 Mb. Pdf ko'rish
|
|
ÖLƏNLƏRĐN YAŞA GÖRƏ BÖLGÜSÜ – ölənlərin ümumi sayında yaş intervalları üzrə ölənlərin payıdır. Demoqrafiya statistikasında ölənlərin yaşa görə bölgüsü ölüm cədvəllərində (cədvəl) və real əhalidə (faktiki) fərqləndirilir. Cədvəl bölgüsü ölənlərin bir sıra yaş rəqəmləri ilə verilir və
hər yaş
intervalındakı ölüm
səviyyəsindən asılı olan doğulanların ömür uzunluğu üzrə bölgüsü ilə üst-üstə düşür. Faktiki ölənlərin yaşa görə bölgüsü xeyli dərəcədə əhalinin yaş tərkibindən asılıdır. Belə ki, ən çox sayda olan yaş qrupları üçün müvafiq göstərici çox yüksəkdir. Buna görə də, faktiki ölənlərin yaşa görə bölgüsündən müxtəlif yaş qruplarında ölüm səviyyəsinin nisbətini qiymətləndirmək üçün istifadə dəqiq nəticələr vermir. Ölənlərin yaşa görə
bölgüsünün sadə
xarakteristikası – ölənlərin orta yaş göstəricisidir.
SON ĐSTEHLAK XƏRCLƏRĐ –
ölkə
520
rezidentlərinin ölkənin
iqtisadi ərazisindən kənarda istehlak etdikləri əmtəə və xidmətlərin əldə olunmasına çəkdikləri xərclərdir. Buna MHS-də əmtəə və xidmətlərin idxalı kimi baxılır.
– doğuşların sayının uçotunun aparılmasında istifadə edilən və dölün ölü doğulduğunu əks etdirən
anlayışdır. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının tövsiyələrinə görə, hamiləlik müddətindən asılı olmayaraq, ölü doğulanlar ana bətnindən çıxana və ya çıxarılana qədər döllənmiş məhsulun ölümüdür. Ana bətnindən çıxan anda tənəffüs və digər həyat əlamətlərinin (ürək döyüntüsü, göbək ciyəsinin pulsasiyası və əzələlərin qeyri-iradi hərəkəti) olmadığı hallarda, döl ölü hesab edilir.
– doğum saylarının uçotu zamanı istifadə olunan anlayışdır və ölü dölün doğulması deməkdir. Hamiləliyin müddəti 28 həftə
və daha
çox olduqda
ölü döllər
populyasiyasında doğuşların tezliliyidir. Ölü doğum göstəricisi promille (%) ilə ifadə olunur və aşağıdakı düsturla hesablanır: (ölü doğulan uşaqların sayı/bütün doğulan uşaqların sayı (diri və ölü))x1000. Analoji şəkildə ölü doğumun xüsusi göstəriciləri hesablanır, doğulduğu zaman bədən kütləsindən və
hamiləliyin müddətindən asılı olaraq
(“Perinatal ölüm”ə bax), həmçinin dölün həlak olduğu vaxta görə: doğuşun başlanmasından əvvəl (antenatal), yaxud doğuş zamanı (intranatal). ÜST tövsiyələrinə görə ölü doğulma – hamiləliyin müddətindən asılı
olmayaraq, ananın
orqanizmindən tam
qovma, yaxud
çıxardılmayadək mayalanma məhsulunun ölməsidir; ölümü belə ayırmadan sonra döldə nəfəsin, yaxud başqa istənilən həyati əlamətlərin (ürək döyüntüsü, göbəyin pulsasiyası, yaxud sərbəst əzələlərin müəyyən hərəkətlərinin) olmamasını göstərir. Azərbaycanda 1993-cü il yanvarın 1-dən bədən kütləsi 1000 qr. və daha çox olan ölü doğulmuş uşaqlar ədliyyə orqanlarında qeydə alınırlar. Keçmiş SSRĐ-də ölü doğulma asfiksiyada (müstəqil nəfəsi olmadan) doğulmuş uşaqlar aid edilirdi, hətta digər həyat əlamətləri olsa da. Əgər reanimasiya tədbirləri görüldükdən sonra belə uşaqda müstəqil ağciyər nəfəsinə nail olunursa o diri doğulmuş, olmadıqda isə ölü doğulmuş hesab olunurdu.
– nəslin ölüb-getmə prosesi, əhalinin təkrar istehsalının iki əsas proseslərindən biridir. Ölüm – müxtəlif yaşlarda baş verən və real, yaxud hipotetik nəslin kəsilməsi ardıcıllığını müəyyən edən çoxlu tək-tək ölümlərdən əmələ gələn kütləvi prosesidir. Onun statistik təsvirinə ölümün kəmiyyət xarakteristikaları və insanların yaşı ilə əlaqənin yaradılmasına əsaslanan ölüm cədvəlləri imkan yaradır. Gözlənilən ömür uzunluğu x yaşa çatmış nəslin bir hissəsi üçün e(x) – nəslin kəsilməsi ardıcıllığının sintetik xarakteristikasıdır. Çox vaxt doğulanda gözlənilən ömür uzunluğu göstəricisi e(0) tətbiq olunur. Bu göstəricilərlə yanaşı, ölüm
səviyyəsi göstəriciləri – yaşlar üzrə və ümumi əmsallar mühüm əhəmiyyətə malikdir. Ümumi ölüm əmsalı əhalinin yaş strukturundan asılıdır və müxtəlif əhalidə, yaxud müxtəlif vaxt dövrlərində bir əhalidə ölüm səviyyələrini təxmini müqayisə etmək üçün yararlıdır. Nəslin ölüb-getmə prosesi böyük sayda bioloji və sosioloji ölüm amillərindən (təbiət – iqlim, genetik, iqtisadi, sosioloji, mədəni, siyasi və s.) asılıdır. Ölümün demoqrafik təhlili nöqteyi- nəzərincə, iki böyük qrupa: endogen (insan orqanizminin daxili inkişafı ilə törənən) və
bölünür. Endogen amillərin ölümə təsiri əsasən orqanizmin qocalması ilə bağlıdır. Endogen proseslər müəyyən mənada
nizamlıdır və
nizamlılıq nisbidir, bu amillərin təsirində təsadüfi komponent də mövcuddur. Orqanizmin inkişafına ekzogen amillərin təsiri nizamsızdır, təsadüfidir. Onların gücü orqanizmin müdafiə qabiliyyətinə üstün gələrək ölümlə nəticələnmişdir və az dərəcədə yaşdan asılıdır. Nəslin kəsilməsi ardıcıllığının müəyyən
edilməsində körpə ölümünün və ardıcıl körpə yaşlarını yaşadıqca ölüm
ehtimallarının azalmasının (uşaq ölümünün paradoksu) xüsusi rolu var. Eyni zamanda bəzi ekzogen amillərin ölümə təsiri yaşdan az asılı olur (məsələn, təbii fəlakətlər, epidemiyalar), hətta ən
həyat qabiliyyətli yaşlarda yüksək ölümlə nəticələnir (müharibələr, istehsal travmatizmi və s.). Buna görə də, ekzogen amillərin əhəmiyyəti böyük olduqda, istənilən yaşda, o cümlədən yetkin yaşlarda təsadüfi ölüm ehtimalı da yüksəkdir. Endogen ölüm amillərinin rolunun artması nəsillərin ölüb getmə prosesində təsadüflük rolunun məhdudlaşmasına və gözlənilən ömür uzunluğunun artmasına bərabərdir.
statistik vahidlərə aid olan demoqrafik hadisədir. Bu, ya işgüzar fəallığın “xalis” dayandırılması, ya da “qeyri-xalis”, yəni bir vahidin digəri tərəfindən udulması, yaxud müəssisənin bölməsi ola bilər.
– insan orqanizminin həyat fəaliyyətinin bərpa olunması mümkün olmayan dayanmasıdır. O, klinik və bioloji ölümə ayrılır. BMT statistik 521
məqsədlər üçün aşağıdakı ölüm tərifini məsləhət görür: “Ölüm diri doğulmadan sonra bütün vaxtlarda baş verən bütün həyat əlamətlərinin tamamilə yox olmasıdır...”
– doğulanların müəyyən
çoxluğunda ölüm
nəticəsində yaş azalmasını göstərən qarşılıqlı əlaqəli kəmiyyətlərin nizamlanmış sırasıdır; ayrı- ayrı dövrlərdə ölüm səviyyəsini və ya müəyyən yaşadək yaşamağı, həyat davamiyyətini və s. ölçən yaş göstəriciləri sistemidir; demoqrafiya
dəqiq və adekvat xarakteristikasını verir. Ölüm cədvəllərinin göstəricilərindən, əhalinin say və yaş tərkibinin yaşa görə yerdəyişmə üsulu ilə proqnoz sayının hesablanması zamanı bütün əhalinin və ya ayrılıqda yaş qruplarının ölüm səviyyəsinin xarakteristikası üçün ölümün
dinamikası və təbəqələşməsinin öyrənilməsi, ölümün digər demoqrafik proseslərin gedişinə təsirinin ölçülməsi üçün istifadə olunur. Bu cədvəllər real və fərziyyə olunan (şərti) nəslin ölüm cədvəllərinə ayrılır. Dolğun
ölüm cədvəllərində yaş üzrə göstəricilər bir illik yaş intervalları ilə, qısa ölüm cədvəllərində beş və on illik yaş intervalları ilə verilir. Müasir ölüm cədvəlləri, ilkin
göstəricisi ölüm yaşı əmsallarından müəyyən olunmuş ölüm ehtimalı olan demoqrafik üsulla hesablanır. Bu üsul üçün müəyyən dövrlərdə yaşayan və ölənlərin yaş bölgüsü haqqında məlumatlar tələb edilir. Adi ölüm cədvəllərindən başqa, ölümün səbəbləri üzrə
ölüm cədvəlləri də hesablanır. Bu cədvəllərdə ölümə səbəb olan xəstəliklər, bədbəxt hadisələr və
s. qruplar
üzrə göstəricilər fərqləndirilir ki, bu da müəyyən ölüm səbəbləri qrupunun aradan qaldırılması ilə həyatın neçə il uzandığını hesablamağa imkan verir.
səviyyəsini və müxtəlif demoqrafik məcmularda, ilk növbədə müəyyən vaxt dövründə əhalidə, real nəsildə
(koqortada) yaş
xüsusiyyətlərini xarakterizə etmək üçündür; tarixən ilk və ən geniş yayılmış demoqrafik cədvəllər tiplərindən biridir. Hər hansı nəzəri nəslin cədvəlin kökü adlanan təsbit edilmiş ilkin sayı ilə ölüb-getmə prosesini təsvir
edən qarşılıqlı əlaqəli yaşa
görə nizamlanmış rəqəmlər sırası sistemidir. Ölüm cədvəllərinin əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, bir göstəricilər sırasını götürməklə, bütün qalan sıraları hesablamaq mümkündür. Ölüm cədvəllərinin göstəricilərindən ölümün dinamikası və diferensiasiyası öyrənildikdə, əhalinin və onun ayrı-ayrı qruplarının ölümünü xarakterizə etmək
üçün, demoqrafik proqnozlarda, ölümün
başqa demoqrafik proseslərə və əhalinin say dinamikasına təsiri ölçüldükdə istifadə olunur. Bütün yaşlar üçün və ayrı-ayrı yaş kontingentləri üçün hesablanmış ölüm cədvəlləri mövcuddur. Tam ölüm cədvəllərində yaş bütöv rəqəmlərdə, yaşın dəyişmə addımı 1 il götürülür, bir qayda olaraq, 0-dan 100 ilədək. Qısa ölüm cədvəllərində yaş 5 il, nadir hallarda 10 il addımı ilə dəyişir. Dünya praktikasında yaş şkalası belədir: 0, 1, 5, 10, … , 80, 85 il. Ümumdünya səhiyyə təşkilatının nəşrlərində yaş şkalası belədir: 0, 1, 5, 15, 25, … , 65, 75 yaş. Ömrün birinci ili üçün ölüm cədvəllərində yaş 1 aylıq addıma, bəzən birinci ayda həftələrə, birinci həftədə isə günlərə (yaxud birinci gün
seçilməklə) bölünür. Müasir demoqrafik təhlil praktikasında qısa ölüm cədvəllərindən istifadə olunur. Tam cədvəllər demoqrafik proqnozlar üçün zəruridir. Demoqrafik statistikada ölüm cədvəllərinin ən sabit
göstəricilər sistemindən və onların
işarələnmə sistemindən istifadə olunur. Rus dilində olan nəşrlərin çoxunda ölüm cədvəllərinin tərkibinə aşağıdakı göstəricilər sıraları (tam ölüm cədvəllərində verilmiş qaydada) daxil edilir. x- yaşadək sağ qalanların sayı (l
) – cədvəlin nəzəri nəslində həmin yaşadək sağ qalanların sayı. Đlkin say yaxud cədvəlin kökü (l 0 ) 100 000 (nadir hallarda 1, 1000 yaxud 10 000) qəbul olunur. l
olduqda, l x – yeni doğulan uşağın dəqiq x yaşadək sağ qalma ehtimalıdır. Sağ qalanların sayı ölüm cədvəllərinə daxil olan yaşlar üçün ömür funksiyasının qiymətidir. Ölənlərin sayı (d
) – x- dən x+1-dək yaş intervalında ölənlərin sayıdır;
); q x =d x /l x . q 0 kəmiyyəti körpə ölümü əmsalı adlandırılır. Sonrakı x+1 yaşadək sağ
=1–q x . x-dən x+1-dək yaş intervalında insan-yaş ömrünün sayı (L
), L x =∫l x d x .
ömrünün sayı (T x ); T x =L x +L x+1 +…+L ω , burada ω
kəmiyyəti hesablama aparılan son yaşdır. x-yaşda gözlənilən ömür uzunluğu (e x );
e x =T x /l x .
0 – ən
geniş yayılmış göstəricidir, əhalinin yaş tərkibindən asılı olmayan
ölümün ümumiləşdirilmiş xarakteristikasıdır. Bunlardan əlavə, müasir cədvəllərə sağ qalma əmsalları da daxil edilir P x ; P x =L x+1 /L x . Ölüm cədvəllərinin göstəriciləri interval (q x , p x , d x ,
x , P x ) və kumulyativ göstəricilərə bölünür. Sonuncular dəqiq x yaşa aiddir və ölümü x-yaşdan cavan və x-yaşdan böyük yaşlarda (T x , e x , V x )
522
xarakterizə edir. Qısa ölüm cədvəllərinin interval göstəriciləri üçün həmin işarələrdən istifadə olunur və yaş intervalının uzunluğunu göstərən əlavə sol indeksi qoyulur, məs., τ q x . Beynəlxalq təşkilatlar və ölkələrin əksəriyyəti tərəfindən nəşr
olan müasir
qısa ölüm
cədvəllərində göstəricilərin başqa tərkibi və qaydası qəbul olunmuşdur: ölüm cədvəlləri terminlərində ölüm əmsalları (
)
τ m x = τ d x / τ L x ; sonra τ q x , l x , τ d x , τ L x , τ P x , T x , e x ; son göstərici – verilmiş yaş intervalında ölənlərin yaşadığı illərin sayı (
τ A x );
τ A x =( τ L x -l x )/ τ d x . Đnterval göstəriciləri τ m x , τ q x , τ p x ,, τ P x müvafiq yaşlarda ölümün intensivlik göstəriciləridir, digər yaş qruplarında ölüm səviyyəsinin dəyişikliklərinə düçar olmur. Ölüm cədvəllərinin hesablanmasına daxildir: 1) əhali statistikasının məlumatlarına əsasən bütün yaşlar üçün çıxış göstəricinin qiymətlər sırasını müəyyən etmək; 2) lazım gəlsə bu sıranın işlənməsi, yaş akkumulyasiyası və ölüm intensivliyinin təsadüfi enib qalxması nəticəsində səhvlərin ləğv edilməsi, cədvəlin böyük yaşlarda göstəricilərini almaq üçün sıranın inteqrasiyası və onun ekstrapolyasiyası; 3) çıxış sıra əsasında ölüm cədvəllərinin bütün qalan göstəricilərinin hesablanması. XIX əsrin ikinci yarısından ölüm cədvəlləri inkişaf etmiş ölkələrin çoxunda müntəzəm hesablanır və əvvəllər əhalinin siyahıyaalmaları vaxtına salınırdı. Əhali statistikası inkişaf etdikcə, ölüm cədvəlləri hər il hesablanmağa başladı.
– ölüm cədvəllərinin göstəricisidir, müəyyən
yaş intervalının başlanmasınadək sağ qalanların sayında həmin intervalda ölənlərin payıdır. Tam ölüm
cədvəllərində ölüm
ehtimalı birillik yaş intervalları üçün, qısa ölüm cədvəllərində – 5 illik, yaxud 10 illik intervallar üçün hesablanır. Adətən, rq x -lə işarə olunur, burada x – intervalın başlanmasına müvafiq olan yaş, r – yaş intervalının uzunluğudur (r = 1 olduqda, bu indeks buraxılır). Ölüm ehtimalı demoqrafik hadisələrin digər ehtimalları kimi ciddi nəzəri – ehtimal mənasında ehtimal deyil, həmin yaşda ölüm hadisələrinin tezlik ölçüsüdür. Ölüm cədvəlləri hesablanarkən ölüm ehtimalı bilavasitə statistik məlumatlar əsasında, yaxud digər göstəricilər, çox vaxt ölümün yaş əmsalları əsasında müəyyən edilir. Belə ki, əgər m
– x-dən (x+1) yaşadək olan bir illik yaş intervalları üçün ölüm əmsalıdırsa, bu interval üçün ölüm
ehtimalı iki
təqribi düsturlardan biri üzrə hesablanır: mx mx q x + = 2 2 , yaxud q x =1–e -mx . ÖLÜM ƏMSALLARI – əhalinin ölüm səviyyəsini ölçən
göstəriciləridir. Ölənlərin sayı haqqında mütləq məlumatlar ölüm prosesinin intensivliyi və dinamikası haqqında tam təsəvvür yarada bilmir, bu məlumatları həmçinin ayrı-ayrı ölkələr və regionlar üzrə müxtəlif dövrlər üçün müqayisə etmək mümkün olmur. Ölüm əmsalları nisbi kəmiyyətlərdir, müxtəlif ölkələrdə eyni metodika üzrə hesablanır və tamamilə müqayisə olunur. Demoqrafiyada müxtəlif növ ölüm əmsallarından istifadə edilir (“Demoqrafik əmsallar”a bax).
göstəricidir, hər hansı dövr ərzində ölənlərin ümumi sayının (M) əhalinin orta sayına (
) nisbəti kimi hesablanır və promillə ifadə olunur: 1000 ⋅ ⋅ = T S M m
burada T – dövrün uzunluğudur. Bir neçə illər üçün bu əmsalın dinamikası ölümün ümumi səviyyəsinin dəyişməsi barədə danışmağa imkan verir. Ümumi ölüm əmsalları dinamikası əhalinin
Belə ki, bu göstəricinin artması əhalinin qocalma prosesi ilə, həmçinin cins və yaş üzrə ölüm səviyyələrindəki dəyişkənliklə bağlı ola bilər. Daha dəqiq nəticələri cins və yaş üzrə ölüm əmsallarının təhlili verir. Ölümün yaş əmsalları ilə ( 1
− + τ x x m ) ayrı-ayrı yaş (1-illik, 5-illik və s.) qrupları üzrə ölüm səviyyəsi ölçülür. Verilmiş yaş qrupunda ölənlərin mütləq sayının ( τ +
x M , ) T dövrü üçün (adətən 1, yaxud 2 il) onun orta sayına nisbət kimi hesablanır ( τ +
x S , ) və promillə (%) ifadə olunur: 1000
1 , , 1 , ⋅ ⋅ = + + − + τ τ τ x x x x x x S M T m . Hesablama metoduna görə, yaş ölüm əmsalları cədvəldəkinə oxşardır, ölüm cədvəllərinin qurulmasında istifadə olunur.
Yaş ölüm
əmsallarının təhlili ayrı-ayrı yaş qrupları üzrə ölüm səviyyəsində fərqləri aşkar etməyə imkan verir. 1 yaşadək uşaqların ölüm göstəricisinin – körpə ölümü əmsalının hesablanmasının xüsusi əhəmiyyəti var. Əhalidə 1 yaşadək uşaqların sayı nə qədər çox olarsa, bir o qədər ümumi ölüm əmsalları yüksəkdir (digər bərabər şərtlərlə), çünki ən yuxarı yaşlardan başqa körpə yaşlarında ölüm başqa yaşlara nisbətən ölüm səviyyəsini xeyli ötüb keçir. Körpə ölümünün ümumi ölüm səviyyəsinə təsirini aradan götürmək üçün 1 yaşdan yuxarı əhalinin ölüm əmsalı hesablanır: 523
+ + + = 1 1 1 S M m
burada m 1+ - 1 yaşdan yuxarı əhalinin ölüm əmsalları; M 1+ - 1 yaşda və daha yuxarı ölənlərin sayı; S 1+ - 1 yaşdan və daha yuxarı yaşda olan əhalinin orta illik sayıdır, bu orta əhalidən 1 yaşadək uşaqların orta illik sayı çıxmaqla hesablanır. Bu göstəricini həmçinin doğum (n), ölüm (m) və körpə ölümü (m 0 ) əmsalları əsasında almaq mümkündür: ) 1 ( 1 0 0 1
n m n m m − − ⋅ − = +
burada k – vuran ədəd, körpə ölümünün hansı hissəsi verilən təqvim ilində doğulmuş uşaqların ölümündən asılılığını göstərir. 1 yaşdan yuxarı olan əhalidə 1–2 yaşlı uşaqların ölümü çox yüksəkdir. Əgər əhali tərkibində uşaqlar və qocalar üstünlük təşkil edirsə, onda ümumi ölüm əmsalları və 1 yaşdan yuxarı olan əhalinin ölüm əmsalları yüksək ola bilər. Ümumi ölüm
əmsallarının kəmiyyətlərinə yaş strukturunun təsirini aradan götürmək üçün müxtəlif standartlaşdırma metodları tətbiq
etməklə standartlaşdırılmış ölüm əmsalları hesablanır (“Demoqrafik
qruplarının yaxud ayrı-ayrı ölkələrin əhalisinin ölüm səviyyələrini müqayisə etdikdə, standartlaşdırılmış ölüm əmsallarının tətbiqi ən doğru nəticələr verir. Ölümün təhlilində ölüm səbəbləri üzrə ölüm
səbəblərinin ayrı-ayrı qrupları üçün (adətən ayrı- ayrı yaşlar üzrə) hesablanır.
HAQQINDA TĐBBĐ ŞƏHA- DƏTNAMƏ – ölümün uçota alınması üçün ilkin sənəddir. Xəstəni müalicə edən və ölümün səbəbini müəyyənləşdirən həkim tərəfindən tərtib edilir və sənəddə aşağıdakılar göstərilir: ölümün baş verdiyi yer (stasionarda, evdə, başqa yerdə), ölən adamın daimi yaşayış yeri, cinsi, soyadı, adı və atasının adı, doğulduğu və öldüyü tarix (gün, ay, il), əgər uşaq 1 aya qədər ölmüşsə, vaxtında doğulmuş və ya vaxtından əvvəl doğulduğu və doğulan zaman olan çəkisi, ölümün xəstəlik, bədbəxt hadisə, qəsdən öldürmə nəticəsində baş verməsi, ölümün səbəbinin hansı həkim tərəfindən (ölümü müəyyənləşdirən, öləni müalicə edən həkim, patolojianatom, məhkəmə-tibbi ekspert) müəyyənləşdirilməsi və şəhadətnamənin hansı tibbi müəssisə tərəfindən verilməsi. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının (ÜST) tövsiyələrinə uyğun olaraq, ölüm haqqında tibbi şəhadətnamədə aşağıdakılar göstərilir: a) ölümün bilavasitə səbəbi: zədə, xəstəlik və ya onun ölümlə nəticələnən ağırlaşmış digər forması; b) bilavasitə ölümlə nəticələnən xəstəliklər; c) ölüm hadisələrinin səbəblər üzrə bölünməsində nəzərə alınan əsas (ilk) xəstəlik. Şəhadətnamədə ölümlə nəticələnməyə səbəb olan, lakin ölümə bilavasitə şərait yaradan xəstəliklə əlaqəsi olmayan digər vacib xəstəliklər; bədbəxt hadisədən, zəhərlənmədən və ya alınmış zədədən öldükdə zədələnmənin (zəhərlənmənin) baş verdiyi tarix, zədələnmənin (zəhərlənmənin) baş verdiyi yer və şərait qeyd edilir. Azərbaycanda ölüm haqqında tibbi şəhadətnamə Ədliyyə Nazirliyinin qeydiyyat şöbələrinə verilir, orada ölüm səbəbi qeydiyyatının düzgünlüyünə məsuliyyət daşıyan həkim tərəfindən yoxlanılır və ölüm aktlarında ölümün səbəblərini göstərmək üçün əsas olur; ölüm haqqında məlumatların hər ay statistik işlənməsi üçün ölüm aktlarının ikinci nüsxəsi ilə birlikdə statistika orqanlarına verilir. Həkim olmadıqda, ölümün səbəbləri haqqında həkim qeydiyyatı aparıla bilmədiyindən, ölüm haqqında feldşer arayışı tərtib edilir ki, bunun da məzmunu ölüm haqqında tibbi şəhadətnamənin məzmunu ilə eyni olur. Ölü doğulanlar və ya həyatının birinci həftəsində ölənlər haqqında perinatal ölüm haqqında tibbi şəhadətnamə tərtib edilir.
ÖLÜM SĐYAHILARI METODU – ölüm cədvəllərinin qurulmasının tarixən ilk metodudur, bu metodda ölənlərin yalnız yaş bölgüsü haqda məlumatlardan istifadə olunur. Bağlı adlanan əhali (miqrasiya olmayan əhali üçün) və dəyişməz nəslin kəsilməsi ardıcıllığı və hər il doğulanların sayı sabit olan (stasionar əhali) əhali üçün dəqiq nəticələr verir. Ölüm siyahıları metodu cədvəllər hesablanan zaman ölənlərin sıra sayı d x çıxış
göstəricidir. Bu zaman güman edilir ki, verilmiş yaşlar intervalında ölənlərin ümumi sayında ölüm cədvəllərindəki model nəsildə analoji payla üst- üstə düşür. Müasir demoqrafiyada ölüm siyahıları metodundan paleodemoqrafik tədqiqatlarda istifadə olunur.
– demoqrafik göstəricidir; kiçik yaş intervalında ölümün intensivlik ölçüsünü xarakterizə edir. Ölümün qüvvəsi sonsuz kiçik yaş intervalı ərzində bir ilə gətirilmiş ölüm ehtimalına bərabərdir:
∆ = ∆ + → ∆ , 0 lim ) ( µ
burada (x) – x yaşda ölümün qüvvəsi, q x,x+∆x - x- dən (x+∆x)-dək yaş intervalında ölüm ehtimalıdır. Bu zaman güman edilir ki, x-dən (x+∆x)-dək yaş intervalında ölüm ehtimalı dəqiqliklə ali qəbildən
524
olan sonsuz kiçik kəmiyyətədək ölüm qüvvəsinin və yaş intervalının uzununun ∆x-ə vurma hasilinə bərabərdir. Ölümün qüvvəsindən ölümün arası kəsilməyən riyazi modellərdə, başlıca olaraq müxtəlif demometrik funksiyalar arasında əlaqə müəyyən edildikdə istifadə olunur. Birdən yuxarı olmayan ölüm ehtimalından fərqli olaraq ölümün qüvvəsi istənilən müsbət rəqəm ola bilər. Kiçik yaş intervalında ölənlərin sayı bu intervalda sağ
qalma funksiyasının l(x) dəyişməsidir, yəni yeni doğulan uşaq üçün x yaşa çatmaq ehtimalıdır. O dəqiqliklə intervalın uzunluğundan sonsuz kiçiyədək x x x l ∆ ⋅ ⋅ ) ( ) ( µ bərabərdir. Bu o deməkdir ki, ölümün qüvvəsi sağ qalma funksiyasının loqarifmik törəməsidir: ) ( 1 ) ( ) ( ) ( x nl dx d x l x l x x − = ′ − = µ
Ölüm səbəblərinin iki qrupu üçün, bu səbəblərdən ölümün asılı olmadığı nəzərdə tutulur, ölüm ehtimallarının toplama qaydasına görə: 2 1
1 ) ( x x x x q q q q x q ⋅ − + =
burada i x q - i-səbəbdən ölüm ehtimalıdır (i=1,2). Ö.g. nisbəti xeyli sadədir: ) ( ) ( ) ( 2 1 x x x µ µ µ + = burada
i (x) – i-səbəbdən ölüm qüvvəsidir. Bu nisbət səbəblərin istənilən sayında ədalətlidir və ədəbiyyatda ölümün qüvvəsi toplanma qanunu kimi məlumdur. Qanun 1867-ci ildə U.Meykem tərəfindən ifadə edilmişdir.
nəsildəki bütün ömrü boyu bu səbəbdən ölən doğulan uşaqların yaşadığı illərin orta sayıdır; ölüm
səbəbləri üzrə
ölüm cədvəllərinin göstəricisidir. Bir qayda olaraq, təqvim dövründə hipotetik əhali üçün o şərtlə hesablanır ki, bu nəslin ömrü boyu bütün səbəblərdən və bu səbəbdən hər bir yaşda ölüm səviyyəsi öyrənilən dövrdə olduğu kimi olacaqdır. Bütün səbəblərdən ölümün orta gözlənilən yaşı doğulduğu zaman gözlənilən ömür uzunluğudur. Bunu əhalidə verilmiş ölüm səbəbindən ölənin orta yaşı ilə qarışdırmaq olmaz.
– ölümə gətirib çıxarmış yaxud onun baş verməsinə səbəb olmuş xəstəliklər, patoloji vəziyyətlər, yaxud travmalar, həmçinin ölümlə nəticələnən travmaya bais olan bədbəxt hadisə, yaxud qətl hallarıdır. Ölümün səbəbləri həkim tərəfindən təyin edilir. Müasir ölümün səbəbləri statistikası ilkin və əsas səbəblərdən birinin seçilməsinə əsaslanır (“Xəstəliklərin beynəlxalq təsnifatı”na bax). Əhalinin əsas ölüm səbəbləri qan dövranı sisteminin xəstəlikləri, bədxassəli şişlər, bədbəxt hadisələr, zəhərlənmə və travmalardır. Bu növ patologiyalar bir çox ölkələrdə əhalinin ümumi ölüm səviyyəsini müəyyən edir. Ölümün səbəbləri statistikasından əhalinin sağlamlıq vəziyyətinin qiymətləndirilməsində və
səhiyyənin idarə
olunmasında istifadə olunur.
(HƏRƏKƏT ƏMSALI) (x yaşında) – R x
+ 1-dən χ + 2 yaş intervalında yaşayanların cədvəl sayının χ-dən χ + 1 yaş intervalında yaşayanların sayına nisbəti (L
) bərabərdir.
Ömrün qalan hissəsinin əmsalı, verilən ildən gələn təqvim ilinin əvvəlinə qədər dövr ərzində nəsillərin sayının azalması kimi izah (şərh) oluna bilər.
perspektiv hesablamalarında yaş üzrə hərəkət metodundan istifadə olunur.
– uzun və sağlam həyat (yaşama) imkanlarını əks etdirir. Đnsanın əsas universal tələbindən biri olan təbii həyat seçimini təşkil edir. Đnsan inkişafı konsepsiyasında uzun yaşamanın baza göstəricisi gözlənilən ömür uzunluğu hesab edilir. Bu göstərici şərti nəsil əsasında hesablanır. Ölüm yaşına bərabər olan doğumla ölüm arasındakı intervaldır. Doğulan nəsil üçün ortalaşdırılmış ömür uzunluğu – statistika göstəricisi olmaqla,
ümumiləşdirilmiş xarakteristikasıdır.
ömür uzunluğu hər hansı yaşla ölüm yaşı arasında interval kimi başa düşülür. Demoqrafiyada ömür uzunluğunun ölüm cədvəlləri çərçivəsində hesablanmış bir sıra orta xarakteristikalarından istifadə edilir. Bu qrupun ən geniş yayılmış göstəricisi gözlənilən gələcək ömür uzunluğu, yaxud orta ömür uzunluğudur. O, hər hansı x-il yaşa qədər sağ qalanların (qalan ömrün müddəti üzrə) ölüm cədvəllərində təsbit olunmuş nəslin kəsilməsi ardıcıllığına müvafiq orta hesabi bölüşdürülməsinə bərabərdir. Adətən,
0
e -lə ifadə olunur. Fərz edək ki, l(x) – sağ qalma funksiyası, yaxud yeni doğulanların cəmindən x-yaşa çatanların payıdır. l(x) fasiləsiz yaş funksiya kimi baxıldıqda aşağıdakı alınır: ∫ = ω x x x dx x l l e ) ( 1 . Xüsusən x=0 olduqda, yeni doğulanlar üçün gözlənilən gələcək ömür uzunluğu, yaxud orta ömür uzunluğu alınır. Əgər l
=1 olarsa, onda orta ömür uzunluğunu qrafik şəkildə əyri funksiya l(x) altında səth kimi göstərmək olar. Ölüm cədvəllərinin praktiki 525
hesablanmasında e x kəmiyyəti aşağıdakı kimi müəyyən edilir:
∑ = f
burada L y – ölüm cədvəllərində yaşayanların sayı, yaxud illik
yaş intervalında sağ qalma
funksiyasının orta kəmiyyəti l(x). Vaxtı uzadılmış (müvəqqəti vaxtı uzadılmış) orta gələcək ömür uzunluğu [e x(u,v) ] x-yaşa çatmış şəxslərin u-dən v-dək yaş intervalında yaşamalı olan orta illərin sayına bərabərdir. Aşağıdakı düsturla hesablanır:
− = ) , ( , burada l x – x-il yaşadək sağ qalanların sayı, e x – x- yaşa çatandan sonra orta
gələcək ömür
uzunluğudur. Demoqrafik statistikada əmək qabiliyyətli yaşda vaxtı uzadılmış ömür
uzunluğunun vacib praktiki əhəmiyyəti var. Yaş intervalında ömür uzunluğu həmin yaş intervalında doğulanların müəyyən
cəminin yaşamış illərin orta sayına bərabərdir. Bu göstərici vaxtı uzadılmış orta gələcək ömür uzunluğunun xüsusi bir halıdır. Gələcək ömrün median uzunluğu (ehtimal olunan ömür uzunluğu) ölüm cədvəllərində təsbit olunmuş nəslin kəsilməsi ardıcıllığına müvafiq olaraq gələcək ömrün uzunluğuna görə hər hansı x-yaşa çatmış şəxslərin bölüşdürülməsi medianına bərabərdir. Bu göstərici adətən v x kimi ifadə olunur. Əgər l
x-yaşadək sağ qalanların sayıdırsa, onda v
statistikada medianın tapılmasına aid standart qaydaların köməyi ilə müəyyən edilir. Yeni doğulanlar üçün median ömür uzunluğu – doğulanların yarısının sağ qalacağı yaşdır:
=0,5l 0 .
– az istifadə olunan termindir) – ölüm cədvəllərində təsbit olunmuş nəslin kəsilməsi ardıcıllığına müvafiq olaraq, yeni doğulanların cəminin ölüm yaşları üzrə bölüşdürülməsinin modasına bərabərdir; 1 yaşdan yuxarı olan şəxslərin ən ehtimal olunan ömür uzunluğudur. Riyaziyyat göstəricisi kimi, onu x-qiyməti kimi göstərmək olar, burada sağ qalma funksiyası l(x) maksimal sürətlə azalır və ölənlərin sayı (d
maksimuma çatır. Həmin x-yaşdan modal ömür uzunluğunadək olan intervalın kəmiyyəti bu yaş üçün
gələcək ömrün modal uzunluğuna bərabərdir.
statistik öyrənməyə aid
olan məcmudur. Seçmə müayinənin təşkilində öyrənilən məcmu anlayışı, baş məcmu və statistik müayinə obyekti oxşardır.
ƏYRĐSĐ (marketinqdə) – firmanın bazarda malik olduğu paydan xərc səviyyəsinin nisbi asılılığını təsvir etdirən modeldir. Bu asılılıq hiperbolik funksiya ilə təsvir edilir və bazarın tutulmasının (alınmasının) marketinq strategiyasının əsaslandırılması hesab edilir.
– bir sahibi olan müəssisədir. Müəssisənin əsas vasitələri, müəssisə kapitalı həmin sahibə məxsusdur və onun xüsusi mülkiyyətinə əsaslanır. Özəl müəssisənin bir növü ailə müəssisəsidir.
– özəl bizneslə məşğul olan, sahibkar, şəxsi mülk sahibi, özəl ticarətçidir.
– ölkədə ev təsərrüfatlarının və özəl firmaların məcmusudur.
– nominal qiymətə malik olan, dövlətin müəyyən məqsədli qiymətli
təqdim edənə bir sənəd kimi tətbiq olunur. Özəlləşdirmə çekləri
müəssisələrin, onların
şöbələrinin, səhmdar cəmiyyət və birliklərdə, dövlətdə əmlakın, səhm
və payların özəlləşdirilməsi zamanı
onların ölkə
vətəndaşlarına pulsuz
keçmə mexanizmini reallaşdırır. Özəlləşdirmə çekinin fəaliyyət müddəti Azərbaycan Respublikasında hökumət tərəfindən həmin çekin üzərində göstərilməklə müəyyən edilir.
– bu, qiymətli kağızlar bazarının peşəkar iştirakçılarının könüllü birləşməsidir. Qeyri-kommersiya təşkilatlarının prinsipləri ilə fəaliyyət göstərirlər. Özü tənzimlənən təşkilatın məqsəd və vəzifələri bazar iştirakçılarının peşəkar fəaliyyəti üçün şərtlərin təminatı və qiymətli kağızlarla əməliyyatların aparılması üçün
qayda və
standartların müəyyənləşdirilməsi hesab edilir.
QEYDƏ ALMA
– əhalinin siyahıyaalınması (müşahidəsi) keçirilən zaman məlumatların toplanma metodudur. Bu metoda siyahı vərəqəsində (sual vərəqəsində) cavabı qeydiyyatçı deyil, sorğu edilənlərin özləri yazır. Adətən, bu zaman siyahı vərəqəsi ailəyə (ev təsərrüfatına) tutulur və cavabları yazmaq vəzifəsi ailənin böyük üzvlərindən birinin çox vaxt ailə 526
başçısının üzərinə
qoyulur. Qeydiyyatçılar əvvəlcə siyahı vərəqələrini paylayır, sonra isə doldurulmuşları yığır, bəzən poçtla da göndərilir (ABŞ, 1970, 1980). Özünü hesaba alma metodu siyahıyaalma proqramının suallarının və cavabları yazmaq üçün göstərişlərin sadə və dəqiq ifadəsini tələb edir. Bu metod XIX əsrin ikinci yarısından Qərbi Avropa ölkələrində keçirilən əhalinin siyahıyaalmalarında tətbiq edilməyə başlamışdı. Müasir şəraitdə qeydə hesaba alma metodu kiçik miqyaslı müxtəlif sosioloji tədqiqatlarda geniş tətbiq olunur.
– qeyri-mərkəzləşdirilmiş sığortanın əsas növlərindən biridir. Bazar
iqtisadiyyatı münasibətlərinə keçiddə özünü sığortanın sərhədləri nəzərəçarpacaq dərəcədə genişlənir. Onun yeni modeli institusional vahidlər tərəfindən yaradılan mülkiyyətin bütün növlərinə - dövlət, səhmdar, xüsusi və ya birgə növlərinə aid olan risk fonduna çevrilir. Bəzən sığorta şirkətləri sığorta pulu yaradırlar və bu müəyyən risklərin birgə sığortası üçün sığorta şirkətlərinin birləşməsidir. Sığorta pulu əsasən sığortaya iri və təhlükəli risklərin qəbulu zamanı, həmçinin iri sığorta hadisələrinin baş verəcəyi yüksək ehtimallarda yaradılır. Qəbul edən sığorta şirkəti ümumi hesabdan və ya ümumi xeyrə belə risklərin yenidən sığortasını həyata keçirə bilər.
(müayinəsi) keçirilməsində məlumat toplama metodudur. Bu metodla siyahıyaalma vərəqəsində (sorğu vərəqəsində) cavabları qeydiyyatçılar deyil, sorğu olunanların özləri yazırlar. Adətən, bununla yanaşı, siyahıyaalma vərəqəsi ailə (ev təsərrüfatı) üçün
tərtib edilir
və onların
cavablandırılması ailənin yaşlı üzvlərindən birinə həvalə edilir. Qeydiyyatçılar əvvəlcə siyahıyaalma vərəqələrini paylayır, sonra isə onları doldurulmuş şəkildə toplayırlar (sorğu vərəqələri poçt vasitəsi ilə də
göndərilir). Özünüsayma metodu siyahıyaalma proqramının suallarının sadə və dəqiq formalaşdırılmasını və cavabların necə yazılması haqqında ətraflı izah tələb edir. Sorğu vərəqəsi nisbətən sadə proqram şəklində tətbiq edilir və əhalinin kifayət qədər hazırlıqlı olmasını tələb edir. Özünüsayma müasir şəraitdə çox da böyük olmayan müxtəlif kiçik miqyaslı sosial müayinələrdə də tətbiq edilir.
527
-P- Paaşe indeksi .............................................. 529 Paket ........................................................... 529 Paket işləmə rejimi ..................................... 529 Pansion ....................................................... 529 Paralel proqramlaşdırma ............................ 529 Parametrlərin qiymətləndirilməsi ............... 529 Pareto qanunu ............................................. 529 Paritet ......................................................... 529 Partnyor ...................................................... 529 Partnyorluq ................................................. 529 Passivlər ..................................................... 529 Patent .......................................................... 530 Patent hüququ ............................................. 530 Patent qabiliyyəti........................................ 530 Patent lisenziyası ........................................ 530 Patent müvəkkili ........................................ 530 Patent pulu.................................................. 530 Patent rüsumu ............................................. 530 Patent sahibi ............................................... 531 Patent təmizliyi .......................................... 531 Patentin pozulması ..................................... 531 Patrilokal nikah .......................................... 531 Pay .............................................................. 531 Payevski metodu ........................................ 531 Paylanmış gecikmə .................................... 531 Paylı investisiya fondları ............................ 531 Pensiya fondları.......................................... 531 Pensiya fondlarında ev təsərrüfatları aktivlərinin xalis dəyəri .............................. 531 Pensiya fondlarında ev təsərrüfatlarının aktivlərinə əlavələr ..................................... 531 Pensiya fondlarında ev təsərrüfatlarının aktivlərinin xalis dəyərinin azalması.......... 532 Pensiya fondlarında ev təsərrüfatlarının aktivlərinin xalis dəyərinin dəyişməsinə dü- zəliş ............................................................ 532 Pensiya təminatı ......................................... 532 Pensiya yaşı ................................................ 532 Pensiyaların ödənilməsi üzrə xərclərin nəzərdə tutulması ....................................... 533 Perinatal dövr ............................................. 533 Perinatal ölüm ............................................ 533 Perinatal ölüm haqqında tibbi şəhadətnamə ............................................... 533 Peşə ............................................................ 534 Peşə xəstəliyi statistikası ............................ 534 Peşə ölümü ................................................. 534 Peşəkar teatr ............................................... 534 Pərakəndə qiymət ....................................... 534 Pərakəndə satış mağazaları üçün ticarət sahələrinin kateqoriyaları ........................... 534 Pərakəndə satış ticarəti .............................. 535 Pərakəndə ticarət ........................................ 535 Pərakəndə ticarət dövriyyəsi ...................... 535 Pərakəndə ticarət mağazalarının sayı ......... 535 Pərakəndə ticarət: tədarükçülərin əsas bölmələri .................................................... 535 Pərakəndə ticarətin növləri ........................ 535 Pərakəndə ticarətin yerli vahidləri ............. 535 Piksel.......................................................... 535 Planlar-qrafiklər ......................................... 535 Poçt göndərişləri ........................................ 536 Poçt və digər müştərilərdən birbaşa qəbul xidmətləri ................................................... 536 Poçtla malların satılması ............................ 536 Podrat sövdələşməsi ................................... 536 Podrat təşkilatların registri ......................... 536 Podratçı ...................................................... 536 Populyasionistika ....................................... 536 Porter modeli ............................................. 537 Postnatal ölüm ........................................... 537 Potensial demoqrafiya ............................... 537 Preferensialların ümumiləşdirilmiş sistemi ....................................................... 537 Preferensiya ............................................... 538 Prenatal ölüm ............................................. 538 Problemin həllinə yönəldilmiş kompleks .. 538 Proqnoz ...................................................... 538 Proqnoz xətası ............................................ 538 Proqnozların sintezi ................................... 538 Proqnozu qabaqlama dövrü ....................... 538 Proqnozun dəqiqliyi ................................... 538 Proqnozun etibarlılığı ................................ 539 Proqnozun təhlili ........................................ 539 Proqnozun verifikasiyası ........................... 539 Proqram nəzarəti ........................................ 539 Proqram təminatı ....................................... 539 Proqram təminatı dəsti ............................... 539 Proqram təminatına investisiya qoyuluşları ................................................. 540 Proqram təminatına qoyulan ümumi investisiyalar .............................................. 540 Proqram təminatının düzlüyü .................... 540 Proqram təminatının etibarlılığı ................. 540 Proqramların dövrələri ............................... 540 Proqramların generatoru ............................ 540 Proqramların sazlanması ............................ 540 Proqramların seqmentləşdirilməsi ............. 540 Proqramların translyasiyası ....................... 540 Proqramlaşdırma ........................................ 540 Proqramlaşdırma dili ................................. 541 Proqramlaşdırma xətası ............................. 541
528
Proqramlaşdırma sistemi ............................ 541 Proqramlı turizm ........................................ 541 Prosessor .................................................... 541 Protogenetik interval .................................. 541 Provayder ................................................... 541 Pul .............................................................. 541 Pul vasitələri .............................................. 541 Pul aqreqatı ................................................ 541 Pul baratları ................................................ 542 Pul bazarı.................................................... 542 Pul bazası ................................................... 542 Pul formasında transferlər .......................... 542 Pul islahatı .................................................. 542 Pul kütləsi ................................................... 542 Pul kütləsi aqreqatları................................. 542 Pul multiplikatoru ...................................... 542 Pul nəzəriyyəsi ........................................... 543 Pul sistemi .................................................. 543 Pul standartı................................................ 543 Pul tədavülü................................................ 543 Pul tədavülü qanunu ................................... 543 Pul tədavülünün sürəti ................................ 543 Pul vahidi ................................................... 543 Pul və kvazipul vasitələri ........................... 543 Pul və natura formasında transfer .............. 544 Pul yığımı ................................................... 544 Pulun emissiyası ......................................... 544 Pulun kəmiyyət nəzəriyyəsi ....................... 544 529
PAAŞE ĐNDEKSĐ – dəyişkən əmtəə dəsti (səbəti) əsasında hesablanan qiymət səviyyəsi göstəricisidir. O, ümumi milli məhsul deflyatoru adı altında daha geniş tanınır. ∑ ∑ = q p q p J P 1 0 1 1
PAKET - müəyyən edilmiş ölçüdə olan və tam vəziyyətdə şəbəkəyə ötürülən maksimum həcmi olan informasiya (bit) qrupudur. Həcmi çox böyük olan məlumatlar hissələrə bölünür və bir neçə qovluq (paket) şəklində verilir.
– elektron hesablama maşınlarında (EHM) informasiyanın işlənməsi prosesinin təşkili növüdür və bu zaman müəyyən sayda məsələlər birləşərək giriş paketini əmələ gətirir.
Bu halda istifadəçilərin EHM-ə birbaşa girişi olmur. Operator əvvəlcədən əməliyyat sisteminin köməyi ilə məsələləri xarici daşıyıcılara yığmaqla, paketi formalaşdırır. PANSĐON - turpaketin tərkibinə turistin yerləşdirilmə və gündə 3 dəfə yemək xərcləri də əlavə edilməklə göstərilən xidmətdir.
proqramların yaradılması prosesinin təsviri üçün istifadə edilir.
imkan verən, model haqqında informasiya olmadıqda onların
parametrlərin həqiqi
qiymətlərinə yaxınlığına zəmanət verən statistik üsulların tətbiqidir. Ən çox istifadə olunan metodlar an metodu, maksimal həqiqətə uyğun və ən kiçik kvadratlar metodu hesab edilir. Bu metodlar x 1 , x 2 , ......, x n təsadüfi seçməsi üzrə X baş məcmusunda nöqtələr parametrinin qiymətləndirilməsinə imkan verir ki, x ümumi halda özündə k-ölçülü vektoru əks etdirir. Həmçinin, interval qiymətləndirmənin tapılmasının statistik modelindən də istifadə olunur ki, qiymətləndirilən parametrlərin güman edilən ehtimalı verilən intervalın (məsafənin) daxilində yerləşir. PARETO QANUNU (marketinqdə) -
istehlakçıların kiçik hissəsinin qeyri-mütənasib olaraq əmtəənin böyük hissəsinə tələb irəli sürdükləri vaxt, marketinq fəaliyyətində tez-tez təzahür edən qanunauyğunluqdur. Bu qanun həmçinin “20-80 qaydası” adını daşıyır.
1) tərəflərin bərabər təmsilçiliyi prinsipidir, eyni vəziyyətdə olması, hüquq bərabərliyidir; 2) ya verilmiş pul vahidini (valyuta ilə və sikkə ilə) əks etdirən qızılın miqdarına görə, ya da onların alıcılıq qabiliyyətinə görə müxtəlif ölkələrin pul vahidləri arasında nisbi qarşılıqlı münasibətdir; 3) qiymətli kağızların nominal dəyərinə ekvivalent qiymətdir. Đstiqraz vərəqələri üzrə əməliyyatların aparılmasında böyük əhəmiyyətə malikdir. Belə ki, ödəmə riskinin göstəricisi hesab edilir.
Download 17.41 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|