Redaktorlar: Y. X. Yusifov, E. E. Yaqublu, F.Ə.Əliyev, G. A. Ağamoğlanova


Download 17.41 Mb.
Pdf ko'rish
bet42/183
Sana06.03.2017
Hajmi17.41 Mb.
#1858
1   ...   38   39   40   41   42   43   44   45   ...   183

ELMĐ-TEXNĐKĐ 

PROQRAM

 

– 



ölkə 

hakimiyyəti  tərəfindən  təsdiq  edilmiş  ehtiyatlar, 

icraçı  və  həyata  keçirmək 

müddəti  üzrə 

əlaqələndirilmiş  elmi  iş  və  tədqiqatlar  kompleksi, 

həmçinin  elm  və  texnikanın  inkişafının  prioritet 

istiqamətlərində vacib problemlərin səmərəli həlli 

üçün onların təminatı üzrə tədbirlərdir. 

Dövlətin  elmi-texniki  proqramının  məqsədləri 

bunlardır:  fundamental  və  tətbiqi  elm  sahəsində 

yeni 

biliklərin  əldə 



edilməsi; 

elmi-texniki 

problemlərin həlli; keyfiyyətcə yeni elmi ideya və 

texnologiyanın bilik səviyyəsinin ümumi cəhətdən 

yüksəldilməsini  və  praktiki  həyata  keçirilməsini 

təmin  edən  texnika,  texnologiya,  materiallar  üzrə 

rəqabət 

qabiliyyətli 

konkret 

obyektlərin 

yaradılması;  ölkənin  elmi-texniki  və  ixrac 

potensialının inkişafı. 

Dövlətin  elmi-texniki  proqramı  -  ölkənin  sosial-

iqtisadi 

inkişafının 

proqnozlaşdırılması 

və 

proqramları  haqqında  qanunlarına  uyğun  olaraq, 



müəyyən  dövr  üçün  (məsələn,  beş  illik) 

hazırlanan, 

sosial-iqtisadi 

və 


elmi-texniki 

inkişafın  məqsəd  və  vəzifələrini  həyata  keçirən 

tədbirlər sisteminin tərkib hissəsidir. 

Proqramların  dövlət  səviyyəsində  seçilməsi  üçün 

aşağıdakı  əsas  şərtlərin  mövcudluğu  vacibdir: 

proqramın  və  ona  daxil  olan  layihələrin  elmi  və 

texniki  inkişafının  prioritet  istiqamətləri  və 

sadalanan texnologiyalarla uyğunluğu; həll olunan 

problemin  gözlənilən  son  nəticələrindən,  onun 

iqtisadiyyat, sosial sahə və ixracat ehtiyacları, elm 

və  texnikanın  inkişafı  üçün  tələbatından  irəli 

gələn  əhəmiyyəti;  problemin,  fəaliyyət  göstərən 

bazar  mexanizmindən  istifadə  etməklə,  qəbul 

olunmuş  dövr  ərzində  həll  olunmasının  qeyri-

mümkünlüyü  və  dövlət  yardımının  vacibliyi; 

iqtisadiyyatın  texnoloji  qurumunda  və  istehsalın 

səmərəliliyinin 

yüksəldilməsində 

struktur 

mütənasibliyinə  əhəmiyyətli  təsir  göstərməyə 

qabil elmi-texniki nəticələrin prinsipial yeniliyi və 

texnoloji  tərəqqisi;  nəticələrin  tətbiq  sahəsinin 

miqyaslılığı;  texnoloji  əlaqədar  sahələrin  və 

istehsalın  sahələrarası  əlaqələrinin  qurulmasının 

vacibliyi;  qoyulmuş  məsələlərin  səmərəli  həlli 

üçün  tədbirlər  proqramı  sisteminin  kafiliyi 

(tamlığı  və  qarşılıqlı  uyğunluğu);  problemin 

həllinin,  yaradılmış  artıq  məhsulun,  kadrların, 

maddi-texnoloji 

bazanın 


və 

digər 


vacib 

ehtiyatların mövcudluğundan irəli gələn reallığı. 

Dövlətin 

elmi-texniki 

proqramları 

dövlət 


sifarişçiləri  ilə  müsabiqə  əsasında  seçilən, 

proqram 


tədbirlərinin 

icraçıları 

arasında 

bağlanılan müqaviləyə əsasən həyata keçirilir. 

Statistikada  dövlətin  elmi-texniki  proqramının 

həyata  keçirilməsi,  dövlət  məqsədli  proqramları, 

həmçinin  elm  və  texnikanın  inkişafının  prioritet 

istiqamətləri müşahidə çərçivəsində öyrənilir. 

 

ELMĐ-TƏDQĐQAT 

VƏ 

TƏCRÜBƏ-

KONSTRUKTOR  ĐŞLƏRĐNDƏ  (ETTKĐ) 

ĐŞLƏYƏNLƏRĐN  SAYI

  –  bu  göstərici 

bilavasitə  elmi-tədqiqat  və  təcrübə-konstruktor 

işləri  ilə  məşğul  olan,  eyni  zamanda  bu  işlərə 

birbaşa  xidməti  təmin  edən  bütün  şəxslərə 

(məsələn,  menecerlər,  inzibatçılar  və  dəftərxana 

işçilərə) aid edilir.  

Dolayısı  ilə  xidməti  təmin  edən  (məsələn,  hətta 

əmək  haqları  əlavə  xərc  kimi  ümumi  xərclərə 

daxil  edilən  yeməkxana  və  mühafizə  işçiləri) 

şəxslərin sayı bu göstəriciyə daxil edilmir. 

 

EMAL

  –  həyata  keçirilmə  vaxtı,  yeni  malların 

alınması məqsədi ilə xammalın, yarımfabrikatların 

xassəsini,  tərkibini  və  ya  formasını  dəyişən,  bəzi 

məmulatların  yaxşı  saxlanılması,  onlara  müəyyən 

xüsusiyyət  verilməsi  və  ya  onlardan  istifadə 

edilməsi  zamanı  zərərli  təsirə  məruz  qalmasının 

qarşısının  alınması  məqsədi  ilə  həyata  keçirilən 

prosesdir. 

Məsələn, 

kənd 

təsərrüfatı 



məhsullarının, ağac, metal və tullantıların emalını  

misal göstərmək olar. 

 

EMAL  ƏMƏLĐYYATLARI

  –  quraşdırma, 

yığılma, bərpa olunma, qaydaya salınma və başqa 

mallara  uyğunlaşdırılma  da  daxil  olmaqla,  malın 

hazırlanması,  emalı  və  təkrar  emalı,  təmiri,  emal 

məhsullarının  istehsalına  xidmət  edən  və  ya 

istehsalı  asanlaşdıran bəzi mallardan  tamamilə  və 

ya qismən istifadə edilməsidir. 

 


 

163


EMAL  SƏNAYESĐ

  –  sənayenin  hasilat  və 

digər sahələrindən daxil olan xammal, material və 

yarımfabrikatların,  həmçinin  kənd  təsərrüfatı, 

meşə və digər xammalların emalını həyata keçirən 

sənaye  müəssisələrinin  məcmusudur.  Đqtisadi 

fəaliyyət  növləri  təsnifatına  görə,  bura  qida 

məhsullarının  istehsalı,  içki  istehsalı,  tütün 

məmulatlarının  istehsalı,  toxuculuq  sənayesi, 

geyim  istehsalı,  dəri  və  dəridən  məmulatların, 

ayaqqabıların  istehsalı,  mebeldən  başqa,  ağacın 

emalı  və  ağacdan  məmulatların  və  tıxacın 

istehsalı;  hopdurma  və  hörmə  materialların 

istehsalı,  kağız  və  karton  istehsalı,  poliqrafiya 

fəaliyyəti  və  yazılmış  məlumatların  daşıyıcılara 

çoxaldılması, 

koks 

və 


təmizlənmiş 

neft 


məhsullarının  istehsalı,  kimya  sənayesi,  əczaçılıq 

məhsullarının 

istehsalı, 

rezin 


və 

plastmas 

məmulatların  istehsalı,  digər  qeyri-metal  mineral 

məhsulların  istehsalı,  metallurgiya  sənayesi, 

maşın  və  avadanlıqlardan  başqa,  hazır  metal 

məmulatlarının  istehsalı,  kompüter,  elektron  və 

optik 

məhsulların 



istehsalı, 

elektrik 

avadanlıqlarının istehsalı, maşın və avadanlıqların 

istehsalı,  avtomobil,  qoşqu  və  yarımqoşquların 

istehsalı,  sair  nəqliyyat  vasitələrinin  istehsalı, 

mebellərin  istehsalı,  sair  sənaye  məhsullarının 

istehsalı  ilə  məşğul  olan  müəssisələrin  fəaliyyəti 

daxil edilir.    

 

EMĐQRASĐYA

 

(lat. 


emigro 

– 

çıxıram, 



gedirəm)  –  1)  daimi,  yaxud  müvəqqəti  (uzun 

müddətə)  yaşamaq  üçün  başqa  ölkəyə  (könüllü, 

yaxud  məcburi,  özbaşına  və  mütəşəkkil),  bir  çox 

hallarda  vətəndaşlığı  dəyişdirməklə  köçmələrdir 

(“Beynəlxalq  miqrasiya”ya  bax).  Emiqrasiyanın 

səbəbləri  sosial-iqtisadi  amillər  (işsizlik,  yaşadığı 

yerlərdə  gəlirlərin  və  həyat  səviyyəsinin  aşağı 

olması,  köçdüyü  yerdə  daha  yaxşı şəraitin  olması 

və  s.),  həmçinin  siyasi,  hərbi  (müharibələr, 

münaqişələr,  yeni  dövlətlərin  yaranması,  dövlət 

sərhədlərinin dəyişdirilməsi), milli (etnik), dini və 

s.  amillərdir.  XX  əsrin  ikinci  yarısında  dünyanın 

bir  sıra  ölkələri  və  regionlarında  (Orta  və  Yaxın 

Şərq, Hindistan, Pakistan, Yuqoslaviya, Şimali və 

Cənubi  Qafqaz,  Tacikistan  və  s.)  hərbi,  milli  və 

dini münaqişələr  əhalini kütləvi qaçmağa məcbur 

etdi.  Emiqrasiya  əhalinin  demoqrafik,  milli, 

konfessional  və  ümumi  sayını  nəzərəçarpacaq 

dərəcədə  dəyişdirə  bilər  (hətta  onun  mütləq 

azalmasınadək).  

2)  Hər  hansı  bir  ölkədə  yaşayan  emiqrantların 

məcmusu 


(məsələn, 

Fransada 

– 

rusların, 



Argentinada – italyanların emiqrasiyası və s.). 

 

EMĐSSĐYA

  –  maliyyələşdirmə  üçün  istifadə 

olunan  ödəniş  vəsaiti  və  sənədlərinin  yaradılması 

və  dövriyyəyə  daxil  edilməsidir.  Emissiyanı  qısa 

mənada,  bank  sistemi  və  maliyyə  institutları, 

başlıca  olaraq,  mərkəzi  (milli)  bank,  dövlət 

xəzinədarı (Maliyyə Nazirliyi) və digər banklar ilə 

valyuta yaradılması adlandırırlar. 

 

EMĐTENT

  –  qiymətli  kağızları  dövriyyəyə 

buraxan  hüquqi  şəxsdir.  Öz  adından  onlara  görə 

alıcılar  və  sahibkarlar  qarşısında  cavabdehlik 

daşıyır.  Emitentlər  dövlət  –  mərkəzi  hökumət, 

bələdiyyə  orqanları;  dövlət  tərəfindən  himayəsi 

olan  idarələr  və  təşkilatlar;  xüsusi  müəssisələr  və 

təşkilatlar;  ölkənin  qeyri-rezidentləri;  istehsal  və 

maliyyə  səhmdar  institusional  vahidlər  ola 

bilərlər. 

 

EMPĐRĐK  ELASTĐKLĐK  ƏMSALI



 

– 

sosial-iqtisadi  amillərin,  hər  şeydən  əvvəl  qiymət 

və  gəlirlərin  dəyişməsinə  tələb  və  təklifin 

reaksiyasının ölçüsüdür. Empirik elastiklik əmsalı 

amil  əlamətinin  1%  artması  nəticəsində  tələbin 

(təklifin)  faizlə  dəyişməsini  əks  etdirir.  O, 

A.Marşall  tərəfindən  təklif  edilmiş  düsturla 

hesablanır: 

 

                



y

x

x

y

E



=

 



 

burada  y  -  tələb;  x  –  amil  əlaməti; 

-artım 


işarəsidir. 

Çox  vaxt  cari  dövrdə  artım  bazis  dövrü  ilə 

müqayisədə  müəyyənləşdirilir;  bu  zaman  empirik 

elastiklik  əmsalı  nəticə  və  amil  əlamətlərinin 

artım templərinin nisbətinə uyğun gəlir: 

 

x



y

ar

T

ar

T

x

y

x

x

y

y

E

.

.



.

0

0



0

1

0



1

÷

=



÷



=

 

 



burada:  y

0

  və  x



0

  baza  dövrünün  tələb  və  amil 

əlamətləri;  y

1

  və  x



cari  dövrün  tələb  və  amil 

əlamətləri;  T.ar.

y

,



 

T.ar.


x

  –  tələb  və  amil 

əlamətlərinin artım tempidir.  

 

ENDOGEN  DƏYĐŞƏN



  –  öyrənilən  obyektin 

daxili  strukturundan  asılı  olan  dəyişəndir. 

Ekzogen  dəyişənindən  fərqli  olaraq,  endogen 

dəyişəninin təsiri modellə müəyyənləşdirilir.  

 

ENERGETĐKA  AVADANLIĞI

  –  enerjinin 

yaranması  üçün  nəzərdə  tutulmuş  energetika 

təsərrüfatının bir hissəsidir: buxar qazanları, bütün 

mühərrik  növləri,  elektrik  generatorları,  elektrik 

cihazları,  qızdırıcı qurğular,  güc  transformatorları 

və dəyişdiriciləri. 

 


 

164 


ENERJĐ 

ĐLƏ 

TƏCHĐZ 

OLUNMA 

ƏMSALI

 – orta hesabla bir işçiyə və ya bir işçi 

tərəfindən  işlənmiş  adam-günə  (adam-saata) 

düşən  mexaniki  və  elektrik  enerjisinin  miqdar 

göstəricisidir.  Potensial  enerji  ilə  təchiz  olunma 

əmsalı mexaniki ötürücü, elektrik mühərrikləri və 

elektrik aparatlarının gücünün cəmi daha çoxsaylı 

növbədə 

işləyənlərin 

sayına 

bölünməklə 



hesablanır. Faktiki enerji ilə təchiz olunma əmsalı 

istehsal  prosesində  istehlak  olunan  elektrik  və 

mexaniki  enerjinin  cəminin  işçilərin  orta  siyahı 

sayına  və  yaxud  onlar  tərəfindən  işlənmiş  adam-

günlərin 

(adam-saatların) 

ümumi 

miqdarına 



bölünməsi ilə hesablanır. 

 

ENERJĐ  MƏHSULLARININ  ALINMASI



 

(dəyər ifadəsində) – hesabat dövrü ərzində alınan 

və  ancaq  yanacaq  kimi  istifadə  edilməsi  nəzərdə 

tutulan enerji məhsullarını əks etdirir. 

Xammal  kimi  və  ya  yenidən  satılmaq  üçün 

alınmış  enerji  məhsulları  buraya  aid  edilmir. 

Məlumatlar yalnız dəyər ifadəsində verilir. 

 

ENERJĐ  TUTUMU

  -    müəyyən  ərazidə 

(ölkədə) istehlak olunmuş enerjinin həmin ərazidə 

(ölkədə)  istehsal  olunmuş  ümumi  daxili  məhsula 

nisbətidir  və inkişafın  sabitliyini  xarakterizə edən 

göstəricilərdən  hesab  olunur.  Göstərici  son 

istehlak,  həmçinin  ümumi  istehlak  əsasında  eyni 

şərti  ölçü  vahidinə  -  neft  ekvivalenti  tonuna 

çevrilməklə  hesablanır,  ümumi  daxili  məhsul  isə 

faktiki qiymətlərlə götürülür. 

 

ENGEL  ƏYRĐSĐ



  –  d  tələbinin,  iki  -  p 

dəyişənindən  və  m  gəlirindən  asılılığını  əks 

etdirən əyridir: d=f(m, p). Əgər ehtimal edilsə ki, 

qiymətlər  daimidir  (dəyişməzdir),  (məsələn, 

p=p

1

),  onda  bu  qiymət  üçün  d=f(m,  p



1

)  tələbi  m 

gəlirinin funksiyası hesab edilir.  

Əgər  nəzərə  alınsa  ki,  gəlir  daimidir,  məsələn, 

m=m

1

,  onda  bu  gəlir  üçün  d=f(m



1

,p)  tələbi  p 

qiymətinin  funksiyası  hesab  edilir.  Verilmiş 

qiymətdə tələbin gəlirdən asılılığını əks etdirən p

1



p



2

,  ...,  p

n

  daimi  qiymətləri  üçün  “tələb–gəlir” 



əyrisi  və  m

1

,  m



2

,...,m


n

  daimi  gəlirlərində  tələbin 

qiymətlərdən asılılığını əks etdirən “tələb-qiymət” 

əyrisi  statistik  Ernest  Engelin  (1821-1896) 

şərəfinə Engel əyrisi adını almışdır. 

 

ENGEL 

QANUNU

 

– 

alınan 

nemətləri   

qiymətlər  sabit  qaldıqda  ailənin  gəlirlərinin  artıb 

və  ya  azalmasından  asılı  olaraq,  ailələrin 

xərclərinin 

strukturunun 

dəyişməsi 

qanunauyğunluğudur (ilk dəfə XIX əsrdə prussiya 

statistiki  E.Engel  tərəfindən  formalaşdırılmışdır). 

Engel qanununa uyğun olaraq, gəlir artdıqca aşağı 

keyfiyyətli və ucuz nemətlərə olan tələb azalır və 

yığım  artaraq  daha  bahalı,  yüksək  keyfiyyətli 

nemətlərin istehlakı çoxalır.  



 

ENĐNƏ  TƏHLĐL

  (şərti  nəsil  və  ipotetik  nəsil 

metodları)   –  demoqrafik  proseslərin  öyrənilmə 

üsuludur,  qısa  təqvim  dövrü  (adətən  1–2  il  üçün) 

üçün  hər  hansı  demoqrafik  vəziyyətlərin  uzunluq 

intervalları  üzrə  alınmış  demoqrafik  hadisələrin 

tezlik  göstəricilərinin  koqortanın  (nəslin)  ömrü 

boyu  belə  hadisələrin  ardıcıl  tezlikləri  dəsti  kimi, 

interpretasiyasına əsaslanır. Əhalidə istənilən anda 

həmin  vəziyyətin  (məsələn,  hər  yaş  intervalında

hər  uzunluğu  intervalında  olan  insanların  olması 

sayəsində və həmin ildə onların bir hissəsində hər 

intervalda 

həmin 


növ 

demoqrafik 

hadisə 

(məsələn, uşaqlar doğulur) baş verir, bu dövr üçün 



hesablanmış  demoqrafik  hadisələrin  intervallar 

üzrə tezlik göstəriciləri həmin vəziyyətin uzunluq 

kəmiyyətlərinin  tam  dəstini  (məsələn,  qadınların 

reproduktiv  dövrünün  birinci  ilindən  son  ilinədək 

yaşlar  üzrə  doğum  əmsalları)  əhatə  edir.  Eninə 

təhlildə 

həmin 


demoqrafik 

vəziyyətin 

uzunluğunun belə ardıcıl kəmiyyətləri üçün sıraya 

müəyyən  xəyali  hipotetik  nəsli  xarakterizə  edən 

sıra  kimi  baxılır.  Qrafik  təsvirdə  bu,  demoqrafik 

cədvəldə  hadisələr  məcmusunun  ömür  xəttinin 

eninə  keçən  təsvirinə  uyğundur,  buradan  da 

metodun adı verilib. 

Eninə təhlilin ən yayılmış üsulu demoqrafik təsvir 

və  təhlildir. Verilmiş  təqvim  dövrü  (il)  üçün  dərc 

olunan  xüsusi  demoqrafik  xarakteristikaların 

əksəriyyəti – doğum, ölüm, nikah yaş əmsallarının 

sıraları, 

həmçinin 

demoqrafik 

cədvəllərin 

göstəriciləri  və  ümumiləşdirilmiş  demoqrafik 

göstəricilər  (ümumi  nəsilvermə  əmsalı,  gələcək 

ömrün  gözlənilən  uzunluğu,  əhalinin  təkrar 

istehsalının  brutto  və  netto-əmsalları)  –  adətən 

real  nəsil  üçün  deyil,  hipotetik  nəsil  üçün 

göstəricilərdir.  Onlar  demoqrafik  proseslərin 

müasir vəziyyəti haqda təsəvvür yaradır və yalnız 

stabil  əhalidə  real  nəsillərin  müvafiq  göstəriciləri 

ilə üst-üstə düşür.  



 

ETĐBARLILIQ  (QUDVĐLL)

  –  müəssisənin 

qiymətləndirilə  və  balansın  ayrıca  maddəsinə 

salına  bilinməyən  kapital  aktivini  özündə  əks 

etdirir. 

Müəssisənin 

ticarət 

potensialının 

saxlanması  və  inkişafına  (müştərilər,  müəssisənin 

adı, əmtəə nişanının nüfuzu, şəkillər və modellər, 

bazardakı pay, satış şəbəkəsi, müştərilərin faylları 

və s.) imkan yaradır. 

 

ETĐBARLILIQ 

HƏDDĐ

 

– 

interval 

qiymətləndirilməsinin 

həddidir 

(etibarlılıq 

intervalının sonudur). 



 

 

165


ETĐBARNAMƏ

  –  təqdim  edənin  (etibar 

olunanın)  digər  şəxsin  (etibar  edənin)  adından 

sövdələşmələri  və    ya  qanunauyğun  fəaliyyətləri 

həyata 


keçirmək 

üçün 


səlahiyyətləri  qeyd 

olunmuş  sənəddir.  Etibarnamə  -  etibar  edilən 

şəxsin  səlahiyyətlərinin  tərkibini  və  hüdudlarını 

müəyyən 


edən 

birtərəfli 

sövdələşmədir. 

Etibarnamə  etibar  edilən  şəxs  üçün  bilavasitə 

vəzifə və hüquqlar yaradır. 

Etibarnamənin  üç  növü  fərqləndirilir:  hər  hansı 

konkret  bir  fəaliyyətin  yerinə  yetirilməsi  üçün 

birdəfəlik 

etibarnamə; 

hər 

hansı 


birtərəfli 

fəaliyyətin  yerinə  yetirilməsi  üçün  xüsusi 

etibarnamə;  etibar  edənin  əmlakının  idarə 

edilməsi,  müqavilələrin  bağlanması,  məhkəmə  və 

arbitrajlarda  çıxış  edilməsi  və  s.  üçün  ümumi  və 

ya  baş  etibarnamə.  Aşağıdakıları  misal  kimi 

göstərmək    olar:  maddi  qiymətlilərin,  pul 

vəsaitlərinin,  sənədlərin  bir  dəfə  alınması  üçün 

etibarnamə;  müəssisə  üçün  ənənəvi  olan  (ümumi 

etibarnamədən  fərqli  olaraq,  burada  verilən 

səlahiyyətlər  qanunla  məhdudlaşdırılır),  daimi 

sövdələşmələrin aparılmasına hüquq verən, ticarət 

əməliyyatlarının  aparılması  üçün  etibarnamə; 

əmanət banklarında olan əmanətlərin hamısının və 

ya  müəyyən  bir  hissəsinin  (birdəfəlik  və  ya  üç 

illik verilə bilər) alınması üçün digər şəxsə hüquq 

verən  əmanətçinin  sərəncamı  olan  -  əmanət  üzrə 

etibarnamə;  səhmdarın  hüquq  etibarnaməsi  – 

səhmdarın öz rəsmi səlahiyyətlərini onun adından 

fəaliyyət göstərən şəxsə verməsidir. 

Etibarnamə  nümunəvi  formada  olan  blankla 

rəsmiləşdirilir.  Onda  göstərilməsi  vacib  sayılan 

məlumatlar 

aşağıdakılar 

hesab 

olunur: 


müəssisənin  adı;  onun  bank  rekvizitləri  (bankın 

adı,  hesablaşma  hesabının  nömrəsi,  yerləşdiyi 

yer);  etibarnamənin  fəaliyyət  müddəti;  qiymətli 

şeylərin  alınmasının  kimə  etibar  edilməsi  və 

kimdən alınması (və ya fəaliyyətin harada və kim 

tərəfindən  yerinə  yetirilməsi);  etibarnaməni  alan 

şəxsin  imzası;  müəssisə  rəhbərinin  və  baş 

mühasibinin möhürlə təsdiqlənmiş imzaları. 



 

ETNĐK  MĐQRASĐYALAR

  –  müəyyən  etnik 

(milli)  mənsubiyyətə  malik  insanların  iştirak 

etdiyi əhali miqrasiyalarıdır. Beynəlxalq miqyasda 

miqrasiya  edənlərin  tərkibinin  belə  seçilməsi  bir 

milli  ölkədən  köçürülmələr  zamanı  (məsələn, 

portuqalların  Braziliyaya  miqrasiyası)  özünü 

göstərir;  bundan  əlavə,  beynəlxalq  və  daxili 

miqrasiyalarda seçim ölkənin müxtəlif sahələrində 

yaşayan  xalqların  (məsələn,  rusların  Sibirə 

köçürülməsi)  qeyri-bərabər  sosial-iqtisadi  və 

mədəni  inkişafı;  milli  əsarət  və  ya  qeyri-

bərabərsizlik,  ayrı-ayrı  xalqlar  arasında  hərbi 

toqquşmalar,  dini  təqib  (din  etnik  mənsubiyyətlə 

üst-üstə  düşür)  və  s.  ilə  şərtləşə  bilər.  Uzaq 

məsafəyə,  xarici  dilli  mühitə  etnik  miqrasiyalar 

insanların  əsas  etnik  özəkdən  ayrılmasına  gətirib 

çıxarır,  digər  xalqlarla  qarışmağa,  onlar  arasında 

əlaqələrin  güclənməsinə  və  etnik  proseslərin 

inkişafına səbəb olur. 



 

ETNĐK 

STATĐSTĐKA

 

– 

demoqrafiya 



statistikasının  bir  bölməsidir,  ona  əhalinin  etnik 

(milli)  tərkibi  haqda  məlumatların  toplanması  və 

işlənməsi daxildir. Əhalinin siyahıyaalınmasından 

əldə  olunan  məlumatlar  etnik  statistika  üçün  əsas 

bazadır. 

Onların 


sorğu 

vərəqəsinə 

etnik 

mənsubiyyət,  yaxud  milliyyət  haqda  sual,  etnik 



mənşəyi, bir valideyn, yaxud hər iki valideyn üzrə 

sual,  həmçinin  ana  dili  haqda  sual  daxil  edilir. 

Əhalinin 

xüsusi 


müşahidələri, 

cari 


uçotu 

materialları  da  etnik  statistika  üçün  mühüm  rol 

oynayır.  Bəzən  etnik  statistikaya  sözün  geniş 

mənasında  etnosun  xarakteristikası  ilə  sıx  bağlı 

olan dil, din və irqi statistika daxil edilir. 

 

EV  TƏSƏRRÜFATI

  –  sosial-iqtisadi  özəkdir; 

insanları  birgə  məişətin  təşkili:  ümumi  ev 

təsərrüfatının  aparılması,  birgə  yaşaması  və  s. 

zamanı  yaranan  münasibətlərlə  birləşdirir.  Başqa 

sözlə,  bir  evdə  yaşayan,  bütün  gəlirlərini  və 

qiymətlilərini  (və  ya  onların  bir  hissəsini) 

birləşdirən,  əmtəə  və  xidmətlərə;  əsas  etibarilə 

yaşayış 


və 

ərzaqlara 

olan 

tələbatlarının 



ödənilməsinə  çəkilən  xərcləri  birlikdə  həyata 

keçirən  şəxslər  qrupudur  (və  ya  tək  şəxsdir)  və 

iqtisadi  fəaliyyətin  üç  əsas  subyektlərindən 

(dövlət,  müəssisə,  ev  təsərrüfatı)  biridir.    Adət-

ənənədən,  dini,  tarixi  və  digər  sosial-iqtisadi 

amillərdən  asılı  olaraq,  ev  təsərrüfatı  istənilən 

forma  və  ölçüyə  malik  ola  bilər.  Uzun  müddət 

ərzində  müxtəlif  müəssisələrdə  (xəstəxanalarda, 

həbsxanalarda,  qocalar  evlərində)  yaşayan  və 

təsərrüfat müstəqilliyinə malik olmayan şəxslər ev 

təsərrüfatlarına  deyil,  digər  müvafiq  institusional 

vahidlərə  aid  edilirlər.  Eyni  zamanda,  oxşar 

müəssisələrdə 

qısa 


müddətdə 

yerləşdirilmiş 

şəxslərə,  adətən,  onların  aid  olduqları  ev 

təsərrüfatlarının  üzvləri  kimi  baxılır.  Ailədən 

fərqli  olaraq,  bir  ev  təsərrüfatı  üzvləri  arasında 

qohumluq  münasibətləri,  yaxud  xassələri    mütləq 

deyil: 

onların 


arasında 

pensiyaçılar, 

ev 

qulluqçuları  və  başqaları,  həmçinin  müstəqil 



yaşayan bir nəfər ola bilər. Şəxslər qrupu kimi ev 

təsərrüfatını  iqtisadi  fəaliyyəti  növü  üzrə  ev 

təsərrüfatı fəaliyyətindən fərqləndirmək lazımdır. 

Azərbaycanda  yalnız  1999-cu  ildə  keçirilən  əhali 

siyahıyaalınmasında  ilk  dəfə  olaraq  BMT-nin 

tövsiyələrinə 

uyğun 

olan 


ev 

təsərrüfatları 

kateqoriyası nəzərə alınmışdır. 

Ev  təsərrüfatının  izahı  konkret  sosial-iqtisadi 

şəraitdən  asılıdır  və  ölkələr  üzrə  fərqlənir.  BMT 


 

166 


tövsiyələrinə görə, əhalinin siyahıyaalınması üçün 

ev  təsərrüfatı  anlayışı  məişət  tərzinə  əsaslanır, 

onun çərçivəsində ayrı-ayrı şəxslər, yaxud şəxslər 

qrupu  özünü  həyatı  üçün  lazım  olan  yeməklə  və 

hər  şeylə  təmin  edir.  Ev  təsərrüfatı  bir,  yaxud  öz 

gəlirlərini birləşdirib birgə təsərrüfat kimi bir neçə 

şəxslərdən,  həm  qohum  olan,  həm  də  olmayan, 

yaxud  onlardan  və  başqalarından  ibarət  ola  bilər. 

Beləliklə,  ev  təsərrüfatına  istehlak  özəyi    kimi 

baxılır, istehsal fəaliyyətinin elementləri isə yalnız 

o  dərəcədə  nəzərə  alınır  ki,  ev  təsərrüfatı  özünün 

ehtiyaclarını  ödəmək  üçün  lazım  olsun.  Bu 

mənada  ev  təsərrüfatı  bir  və  ya  bir  neçə  ailədən 

ibarət ola bilər. Ölkələrin əksəriyyəti BMT izahını 

qəbul  etsələr  də,  fərqli  mövqelər  də  mövcuddur: 

bir  halda  ön  plana  birgə  yaşama,  digərlərində  – 

birgə  qidalanma  çıxarılır.  ABŞ,  Đsveç,  Đsveçrə  və 

bir sıra başqa ölkələrdə ayrıca yaşayış sahəsi tutan 

şəxs,  yaxud  şəxslər  qrupu  ev  təsərrüfatı  sayılır. 

Məskunlaşdığı  yerlər  müxtəlif  olduğu  üçün,  belə 

izah aydın olmur. Adətən, ev təsərrüfatı bir, yaxud 

çox  mənzilli  evlərdə  yerləşir,  lakin  düşərgələrdə 

çadır,  mehmanxanalarda  otaq,  idarə  binalarında 

xidməti 


otaqlar 

və 


s. 

ola 


bilər, 

yaxud 


ümumiyyətlə,  məskunlaşmaq  üçün  yeri  olmaya 

bilər;  bəzi  mürəkkəb  ailədən  ibarət  olan  ev 

təsərrüfatı  bir  başçı  altında  birləşməsinə  və 

ümumi  yemək  qazanından  istifadə    olunmasına 

baxmayaraq, onlar ayrı-ayrılıqda yaşayış sahəsinə 

malik  ola  bilərlər.  Keçmiş  SSRĐ-də  əhalinin 

siyahıyaalınması  zamanı  ev  təsərrüfatına  yaxın 

olan  ailə  kateqoriyası  tətbiq  olunurdu;  ev 

təsərrüfatından  fərqli  olaraq,  ailənin  tərkibinə 

qohumluqla,  yaxud  xüsusiyyəti  ilə  bağlı  olmayan 

şəxslər daxil edilirdi. Lakin yalnız iki və daha çox 

insandan ibarət olan şəxslər qrupu ailə sayılırdı.  

Ev  təsərrüfatının  izahındakı  fərqlər  müxtəlif 

ölkələr 


üzrə 

məlumatların 

müqayisəsini 

çətinləşdirir.  Müqayisə  o  vaxt  asanlaşır  ki,  ev 

təsərrüfatına  daxil  olan  adamların  qohumluq  və 

iqtisadi  münasibətlərinin  xarakterinə  görə  onun 

tərkibi  məlum  olsun.  Đnkişaf  etmiş  ölkələrin 

əksəriyyətində  ev  təsərrüfatının  böyük  hissəsi  bir 

ailədən  ibarət  olur  və  tərkibində  qohum 

olmayanlar yoxdur.  



Qrup ev təsərrüfatları xüsusi bir kateqoriya təşkil 

edirlər,  yəni  qohumluqla  bağlı  olmayan,  lakin 

yataqxana  tipli  yaşayış  sahələrində  birgə  yaşayan 

insanlar  qrupudur  (məsələn,  kazarmalar,  xroniki 

xəstələr  üçün  xəstəxanalar  və  s.).  Keçmiş  Sovet 

Đttifaqında keçirilmiş əhali  siyahıyaalınmalarında 

belə  adamlar  tək,  yaxud  əvvəllər  tərkibinə  daxil 

olan 


ailə 

ilə 


müntəzəm 

maddi 


əlaqə 

saxlamağından asılı olaraq, ailənin ayrıca yaşayan 

üzvü hesab olunurdu. 

Demoqrafiyada 

qohumluqla 

bağlı 


olmayan 

şəxslərin  daxil  olmadığı  ailə  ev  təsərrüfatı,  yəni 

praktiki olaraq  bir kiçik qrup kimi ailə öyrənilmə 

obyektidir. 

Tədqiqat  obyekti  kimi,    demoqrafiyada  ailə  ev 

təsərrüfatı  götürülür  ki,  burada  da  qohumluq 

əlaqələri  olmayanlar  ailəyə  daxil  edilmir,  yəni 

ailəyə kiçik qrup kimi baxılır. Şəxslər qrupu kimi 

ev  təsərrüfatlarını  iqtisadi  fəaliyyət  növü  kimi  ev 

təsərrüfatından fərqləndirmək lazımdır.  



Download 17.41 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   38   39   40   41   42   43   44   45   ...   183




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling