Referat Mavzu: O’zini boshqaraolmayotgan, dushmanona kayfiyat va tajovuzkor mijozlarga maslahat berish

Tajovuzkor axloq ahloq diagnostikasi va korrektsiyasi.
Tajovuz va delinkvent axloq
Tajovuz va delinkvent (qonunga qarshi) axloq o’zaro aloqador ekani yaqqol fakt. Haqiqatan, qonunga zid harakatlarning kattagina qismi tajovuzkor harakatlar bilan birga boradi. Bu instrumental xarakterga ega tajovuz, ya’ni qandaydir maqsadga erishish uchun xizmat qiladigan g’arazli jinoyat bo’lishi mumkin (yashashga maydonni olish uchun qotillik, o’g’rilikda jismoniy zo’ravonlik, pul undirish maqsadidagi tahdid). Boshqa zo’ravonlik jinoyati hollarida bevosita dushmanlik axloqi namoyon bo’ladi. Zo’ravonlik, umuman olganda, tajovuzkor axloqning birmuncha xavfli shakli sifatida qonun bilan taqiqlanadi va davlat tomonidan nazorat qilinadi.
SHaxsning delinkvent axloqi va tajovuz o’rtasidagi o’zaro aloqa bir narsa emas. Qonunlarni buzish darajasiga ettan tajovuzkor axloq dastavval tatslid otsibati bo’lishi mumkin. Taqlid uchun namuna sifatida qarindoshlar, tengdoshlar, boshqa ahamiyatli odamlar bo’lishlari mumkin. Tajovuzkor axloqni quvvatlashda alohida rolni delinkvent submadaniyat o’ynaydi. Asotsial guruh, o’g’rilar to’dasi, nihoyat, ozodlikdan maxrum qilish joyi — bu barcha ijtimoiy institutlar turg’un tajovuzkor axloqni shakllantiradi.
Boshqa hollarda tajovuzkor qonunga qarshi axloq asabiy jihatdan shartlangan bo’lishi mumkin, masalan, agar u kuchli xavotir va anglanmagan gunoh tuyg’usi bilan motivatsiyalansa. Qonunga qarshi harakatlarga moyillik boshqa odamlarga dushmanlik munosabati hayot usuli hisoblanuvchi shaxsning antiijtgshoiy yo’nalganligi holida ham kuzatiladi. Tajovuzkor axloqnig keyingi shakli asab tizimshing organik buzilishi bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Bunday qonunbuzar, ayniqsa, samaradorlik, kechinmalarida turib qolish,
impulsivlik yoki intellektual pasayish oqibatida zo’ravonlikka moyil. Alohida (ko’p sonli bo’lmagan) guruxdagi qonunbuzarlarni og’riqli holati tajovuzning (ularning antijamoatchilik yo’nalganligi bilan kam bog’liq bo’ladigan) kutilmagan motavatsiyalanmagan portlashi bilan birga boradigan psshik kasallar ham tashkil etadi.
Amaliyotda, masalan, mas’uliyat choralari va jazolash turini aniqlash uchun tajovuzkor axloqning patologsh va nopatologik shaklini farqlash muhim. Nopatologik shakl, qonundagiday, xulq xafagarchiligining qo’pol bo’lmagan ifodalanishi va yoqimli sharoitlarda konpensatsiyalash layoqatida xarakterlanadi. Masalan, o’smirlarning tajovuzkor axloqi yosh reaktsiyasi xarakterini olishi va umuman olganda atrofdagilar bilan o’zaro munosabatni buzmasligi mumkin. Patologik tajovuz esa, aksincha, zo’ravonlik axloqini tashkil etuvchi, psixik faoliyat va ularning dinamikasidagi og’riqli o’zgarishlarga sabab bo’luvchi sifat o’zgarishlari bilan bog’liq. Patologik o’zgarishlarning quyidagi belgilarini ajratish mumkin: hissiy muhitda o’zgarish va affektiv-yovuz reaktsiyalarning yuzaga kelishi bilan tajovuzkor axloq; o’ch olish, xafagarchilikning qadriyatlardan tashqari g’oyalari mavjud bo’lgan tajovuzkor axloq; asosiy belgisi boshqa odamga ma’naviy azob yoki jismoniy og’riq etkazishda ijobiy hislarni boshdan kechirishda namoyon bo’ladigan mayllar muhitida, shu jumladan, sadistlik tajovuzi. Masalan, patologik tajovuz holida oddiy tanqidiy ogohlantirish zulmning shunday darajasini qo’zg’atishi mumkinki, unda ong buziladi va odam o’zini unutgan holda qotillik sodir etadi.
Tajovuzkorlikning alohida holati seriyali va tashtsi jihatdan deyarli motivatsiyalanmagan qonunga qarshi harakatni aks ettiradi. E.Frommning fikriga ko’ra, yovuz barbod etuvchi va sadistcha shafqatsizlik xarakteriga ega, to’satdan va atrofdagilar hamda yaqin kishilar uchun kutilmaganda yuzaga chiqadi. Tajovuzning bunday shakli, muallif fikricha, aniq biologik yoki iqtisodiy sabablarga ega emas va real insoniy muammoni tashkil etadi.
Tajovuzning qonunga qarshi tabiati haqidagi savolga javob berishga intilar ekanlar A.Bandura va R.Uolter turg’un antijamoatchilik axloqi bo’lgan o’smirlarning tiklanishi va shaxsiy xususiyatlarining ijtimoiy sharoitlarini tadkik etdilar. Mualliflar fikriga ko’ra asotsial tajovuzli o’smirlar ijtimoiy sohada ancha muvaffaqiyatlilar o’z tengdoshlaridan ahamiyatli tarzda farqlanadilar. Ular ko’pincha va xiyla bevosita o’z tajovuzlarini ifodalaydilar (ayniqsa, uyda). Mualliflar otasi bilan ijobiy munosabat o’rnatishga qodir bo’lmaslik o’g’il bolalarda antijamoatchilik yo’yaalishining shakllanishida hal qiluvchi omillarda biri bo’lishini taxmin qiladilar.
Qonunni buzuvchi tajovuzkor o’smirlar atrofdagilarga ishonmaydilar, xissiy bog’lanib qoladigan vaziyatlardan qochadilar, Ular tengdoshlariga kamroq xayrixoh munosabatda bo’ladilar, ko’pincha jinsiy aloqa va tajovuzni aralashtaradilar, tajovuzkor axloqlari uchun ayblarini deyarli his qilmaydilar. Ular ko’p narsalarda impulsi ichki cheklovlarga qaraganda tashqilariga bo’ysunuvchi kichkina bolalarni eslatadilar. Bunday o’smirlar o’zlariga amaliy zarar etkazadilar, chunki o’z harakatlari natijasida ko’ngil qo’ygan odamlaridan yanada ko’proq maxrum bo’ladilar va na xurmat, na ishonchni his qilmaydigan hokimiyat vakillarining qattiq nazorati ostiga tushadilar. SHu bilan birgalikda, qat’iy belgilangan tashqi nazorat (ozodlikdan maxrum qilshp joylari) sharoitida ular o’zlarini hatto ba’zida ozodlikdagidan ko’ra qulayroq his qiladilar.
Tajovuzkor antiijtimoiy axloqning takroriy va jiddiy jazolanishi faktiga qaramay og’ir tugatiladi, ko’p tadqiqotchilarni bunday buzg’unchi deyarli tajribada o’rganishga qodir emas degan xulosaga olib keladi. Ehtimol, bu harakatdan keyin tezda munosib jazo berilmasligi yoki umuman jazosiz qolishlari bilan bog’liqdir. Tajovuz (jinoyat) ning jazosiz qolishiga bo’lgan ishonch antiijtimoiy axloqni qo’llab-quvvatlashda muhim rol o’ynaydi.
SHunday qilib, tajovuzkorlik va delinkventlik zich bog’langandir. Tajovuzkor asotsial axloq umuman olganda, jamiyatning turg’un salbiy munosabatani uyg’otadi va shaxs bilan uning atrofidagi odamlar o’rtasida jiddiy to’siq hisoblanadi. SHuni tan olish kerakki, aniq ifodalangan tajovuzkor axloqli shaxsga qator ijtimoiy ta’sir sabablarining kuchi ko’pincha kam samaralidir. CHunki tajovuz chuqur biologik va ijtimoiy ildizlarga ega, tajovuzkor axloqni ildizi bilan quritish, barcha ko’rinishlar bo’yicha mumkin emas. Faqat bir necha bosqichlarda - jamiyat, oila va kichik guruhlar, shaxsning o’zida samarali ijtimoiy nazorat tizimini yaratish orkali uning ko’rinishlarini kamaytirish hakdtsagi gapirish mumkin.
Biz deviant axloqning aniq turlarini yoritishning oldini olib, tajovuz va tajovuzkor axloqning faqat ba’zi tomonlarinigina ko’rib chiqdik.
Ushbu mavzuni tugatib, yana bir bor ta’kidlash zarurki, tajovuz (muhabbat bilan bir qatorda) insoniy mavjudlikning eng turli-tuman shakllarida ishtirok etadi. Og’ishgan xulqning barcha asosiy turlari - delinkvent, tobe va suitsidal - albatta, faqat tajovuzkor harakatlarning shakli va yo’nalganligi bilan farqlanuvchi o’z moxiyati bo’yicha barbod etuvchi axloq sifatida ko’rib chiqish mumkin.