Reja : I. Kirish II. Asosiy qism. Hindistonda I. Gandi hukumatining faoliyati

II. ASOSIY QISM.
1. HINDISTONDA I.GANDI HUKUMATINING FAOLIYATI.
J.Neru mamlakatda juda katta obro’ga ega edi va xalqni jipslashtirib to’ra olgan edi.
1964 yilda J.Neru vafot etgach mamlakatda vaziyat yomonlashib, XMKda xam ixtiloflar
kuchaydi. Guruxlar, dinlar va kastalarning manfaatlari va ular raxbarlarining nafsoniyati
partiyadagi vaziyatga kuchli ta'sir eta boshladi. J.Neruning safdoshi La'l Baxodur Shastay bosh
vazir bo’lgan davrda (1964-1966 yy.) xam bu ziddiyatlarni bartaraf etib bo’lmadi. Shastri
vafotidan keyin XMK raxbariyatida Bosh vazirni saylashda ajralish yuz berdi ularning bir
qismi Indira Gandini yoqlab chiqdi, boshqalari esa eski an'analar tarafdori va konservativ
qarashlarga ega Morarji Desaini yoqlab chiqdilar. Indira Gandi g’alaba qozondi va
Xindistonning uchinchi Bosh vaziri bo’ldi. Indira Gandi (1917-1984) Shveysariya, Angliya va
Xindiston o’quv yurtlarida taxsil ko’rgan. Milliy-ozodlik xarakatida ishtirok etgan. 1959-1960
yillarda Xindiston Milliy Kongressi partiyasi raisi, 1964-1966 yillarda axborot va
radioeshittirish vaziri, 1966- 1977 va 1980-1984 yillarda Xindiston Bosh vaziri bo’lgan I.Gandi
xukumati ilgari surgan dasturning asosida mamlakatdagi qashshoqlik va kambag’allikni
tugatish vazifasi asosiy vazifa qilib qo’yilgan edi. Xukumat mayda ishlab chiqaruvchilarni
rag’batlantirishga, iqtisodiyotning davlat sektorini kengaytirishga qaratilgan siyosat olib bordi.
14 ta yirik bank, shu jumladan 2 ta ingliz banki milliylashtirildi, ulgurji savdo davlat qo’liga

---

o’tdi, monopoliyalar faoliyati cheklandi, kichik yer uchastkalaridan olinadigan soliq
kamaytirildi, yer maksimumi qiskartirildi. Bu tadbirlar XMKning omma ichidagi mavqeini
mustaxkamladi.
Tashqi siyosatda I.Gandi xukumati Pokistonga nisbatan qattiqqo’llik siyosatini olib
bordi va amalda urushga tayyorlana boshladi. I.Gandining xozirgi zamonga xos bo’lgan
karashlari va mamlakatni modernizatsiya qilishga intilishi XMKning keksa a'zolarini dastlab
undan chetlashishlariga, keyinchalik esa unga muxolifatga aylanishlariga olib keldi. XMK
raxbariyatining bir kismi 1969 yil noyabrda partiya saflaridan chiqib, XMKga muxolifatda
bo’lgan Morarji Desai boshchiligidagi muxolifat xarakatini tashkil etdilar.
1971 yil martida o’tkazilgan umumxalq saylovlari I.Gandiga g’alaba keltirdi. Bundan
tashqari I.Gandi shu yili yana bir muxim g’alabani qo’lga kiritdi, lekin bu harbiy g’alaba edi.
Pokiston armiyasi sharqda mag’lubiyatga uchradi va bu yerda Pokistondan ajralib chiqqan
xududlar Bangladesh davlatini tashkil qildilar, Pokiston armiyasi g’arbda xam qattiq
mag’lubiyatga uchradi. Pokistonlik 10 million axoli xukumat ta'kibidan qochib, Xindistonga
o’tdi. Xindistonning Pokiston ustidan erishgan g’alabasi va urushdan keyin olib borilgan
muvaffaqiyatli muzokaralar I.Gandining obro’sini yanada oshirdi. Shundan keyin I.Gandi
xukumati xalq ichida uncha ommaviy bo’lmagan tadbirlarni amalga oshirishga kirishdi va
xalq ommasining xukumatdan noroziligi kuchaydi, bu esa muxolifat kuchlarining
mustaxkamlanishiga olib keldi. Ana shunday tadbirlardan biri xind tilini davlat tiliga
aylantirishga urinish edi. Xindistonda 16 ta yirik va qadimiy tillar mavjud bo’lib, xind tilini
davlat tiliga aylantirish milliy shtatlar xuquqini kamsitishga olib kelardi. Bu esa Panjobdagi
separatchilik xarakatining o’sishiga, bu yerda Panjobni ajralib chiqib, mustaqil Xoliston
davlatini tuzish yo’lidagi xarakatining kuchayishiga olib keldi. Bunday xarakatlar Tamilnad
(Madras), Kashmir, Uttar-Pradesh va Bixorda xam sodir bo’ldi. I.Gandining bu xatosi
mamlakat uchun og’ir oqibatlarni keltirib chiqardi. Xindistonning 900 mln axolisining katta
qismi (500 mln.ga yaqini) xindi tilida gaplashadi, lekin bu butun Xindiston axolisi degani emas
edi. I.Gandi xukumatining obro’siga putur yetkazgan yana bir tadbir bu axoli tug’ilishi ustidan
nazorat o’rnatishga bo’lgan urinish bo’ldi. Abort qilishga ruxsat etish, xomiladorlikga qarshi
vositalarning joriy etilishi, tug’ilishni sun’iy ravishda kamaytirishni targ’ib etish mamlakatda
umumxalq noroziligiga sabab bo’ldi. Xalq ommasining katta qismi bu tadbirlarni shaxsiy
xayotga tajovuz qilish, oila asosini buzish, xindularning qadimiy an'analari va diniy urf-
odatlarini oyoq osti qilish deb baxoladilar. Xindlar dinida bolalar xudo tomonidan beriladi,
shuning uchun oilada qancha bola bo’lishi kerakligiga xech kim buyruq bera olmaydi deb
xisoblaydilar. Natijada I.Gandining xalqning moddiy axvolini yaxshilash va yaqinlashib
kelayotgan demografik xalokatni oldini olishni ko’zlab qilgan xayrli xarakatlari teskari
natijaga olib keldi. Buning ustiga XMKning xukmron doiralari ichida korrupsiya, xokimyatni
suiistemol qilish, mansab uchun kurash kabi salbiy xolatlar oshkora bo’la boshladi. Partiya
uzoq vaqt xind xalqining ishonchidan foydalanib keldi va Osiyodagi barcha ozodlik
kurashchilarida bo’lgani kabi, xam xokimyat tepasiga kelgach, ularda xam aynish, buzilish yuz
berdi. Partiyada boshqaruvning avtokratik shakllariga intilish kuchayib, muxolifat
chiqishlariga qarshi kuch ishlatish usullari qo’llanila boshlandi. I.Gandi o’z siyosatiga qarshi
bo’lganlarga nisbatan konstitutsiya bo’yicha Bosh vazirga berilgan favqulodda choralarni
qo’lladi. 1975 yil iyunda I.Gandi siyosatinisg dushmani bo’lgan minglab kishilar qamoqqa
olindi, matbuot ustidan nazorat o’rnatildi. Ko’pgina siyosiy tashkilotlar taqiqlandi. Parlament
kommunistlarning qo’llab-quvvatlashi bilan I.Gandiga favqulodda vakolatlar berib, uni

---

amalda diktatorga (yakka xukmronga) aylantirdi. Muxolifatdagi partiyalar I.Gandining eski
raqibi bo’lgan Morarji Desai boshchiligidagi Janata partiga (Xalq partiyasi) birlashdilar.
Mamlakat fuqarolar urushi yoqasiga kelib qolgan edi.
I. Gandi 1977 yildagi parlament saylovlarida mag’lubiyatga uchradi. Bu unga
demokratiyadan chekinganlik va mamlakatda diktatura boshqaruvini joriy qilganlik uchun
berilgan saboq va jazo bo’ldi. XMK 1947 yildan beri birinchi marta saylovlarda mag’lubiyatga
uchrashi edi.
Janata parti barcha okruglarda g’alaba qozondi. Eng achinarlisi I.Gandi o’zining
qadrdon okrugida xam mag’lubiyatga uchradi, bu okrug saylovchilari ilgari xamma vaqt
uning oila a'zolari uchun ovoz berardilar.
Saylovlardan keyin XMK chuqur tanglikni boshdan kechirdi. Desai xukumati I.Gandi va
Kongress faoliyatini tekshirishga kirishdi. XMK raxbariyatida xam I.Gandiga xurujlar
kuchaydi. 1978 yil dekabrda I.Gandi parlament imtiyozlarini suiiste'mol qilganlikda ayblanib,
qamoqqa olindi va bir xafta qamoqda o’tirdi. Tez orada uning avvalgi shuxrati qayta tiklandi.
I.Gandi XMK safidan chiqib, o’z partiyasi - Xindiston Milliy kongressi (Indira) - XMK(I)ni
tuzganligini, bu partiya M.Gandi va J.Neru ishlarining chinakam davomchisi sifatida siyosat
yuritishini e'lon qildi. XMK a'zolarining ko’pchiligi I.Gandiga ergashdilar.
Bu orada M.Desai xukumati mamlakatni barqarorlashtirish, inflyasiyani to’xtatishga
qodir emasligi ma'lum bo’ldi. Xukumat ichida koalitsiyaga kirgan turli partiyalar fraksiyalari
ichida kurash kuchaydi, mamlakatda separatchilarning chiqishlari kuchaydi. 1980 yil
yanvarida I.Gandi va XMK(I) saylovlarda g’alaba qozonib, yana xokimyatga keldi. I.Gandi
kuchli xukumat tuzish, inflyatsiyani jilovlash va baxolar oshishini to’xtatishga va'da berdi.
Xukumat tartibsizliklarga qarshi qattik kurash olib borib, tez orada mamlakatda tartib
o’rnatdi. Yirik sarmoyadorlar uchun ilgari belgilangan cheklashlarning ko’pchiligi bekor
qilindi. Iqtisodiyot rivojlanishi uchun shart-sharoit yaratildi. Shu bilan birga xukumat
axolining eng nochor qatlamlari xuquqlarini taminlagan xolda jamiyatni birlashtirish yo’lini
xam davom ettirdi. Lekin xukumat jamiyatda tarqoqlikning kuchayish xolatiga duch kela
boshladi. Braxmanlarga qarshi kayfiyat kuchaydi.
Yuqori kastalarga mansub ayrim kishilar "xorijonlar"ga xujum qilib turardi.
Qishloqlarda yuqori kastalarning vakillari "xorijonlar"ni xukumat bergan yerdan quvib
chiqarish uchun qurolli guruxlar tuzardilar. Oziq-ovqat maxsulotlari narxlarining o’sib
borishini to’xtatib bo’lmadi.
Bundan tashqari mamlakat yaxlitligiga taxdid solayotgan etnik separatchilik eng qiyin
muammo bo’lib qolmoqda edi. Mustaqillik davrida Xindistonda tili, madaniyati, dini bilan bir-
biridan farqlanuvchi ko’pgina xalqlarning jipslashuvi sodir bo’ldi, lekin iqtisodiy va ijtimoiy
qiyinchiliklar shu xalqlar o’rtasidagi ziddiyatlarni kuchaytirdi. Qo’shni davlatlarda o’z
qabiladoshlari yashaydigan yoki aloxida diniy birlik kasb etgan axolidan iborat ayrim
shtatlarda separatchilik ayniqsa kuchli namoyon bo’ldi. Masalan mamlakat janubida
yashovchi tamillar orasida qo’shni Shri-Lankadagi tamillar bilan birga aloxida davlat tuzish
g’oyasi keng yoyildi. “Tamil Ilam ozodligi yo’lbarslari" deb atalgan xarbiy tashkilot 1983 yilda
Shri Lankaga qurolli kurash boshladi va uni keyinchalik Xindistonda xam davom ettirdi. Bixor
shtatida xindlarga qarshi qabilalar harakati muxtoriyat shiorini ilgari surdi. Kashmirda esa
Pokiston bilan qo’shilish kayfiyati mavjud. 1990 yilda Pokiston bilan urush chiqishiga oz qoldi.
80-yillar oxiridan boshlab o’zaro to’qnashuvlar oqibatida Kashmirda 16 ming kishi xalok

---

bo’ldi. 1983 yilda Assamda diniy va etnik asosda juda katta ommaviy g’alayonlar bo’lib o’tdi.
Nougong shaxrida Bangladeshdan kelgan bir necha yuz muxojirlar o’ldirildi. Panjobda sikxlar
terrorizmi xukmronlik qilib, xar qadamda siyosiy qotilliklar sodir qilinar, etnik va diniy
asosdagi to’qnashuvlar sodir bo’lardi. Sikxlar mustaqil Xoliston davlatini tuzishni talab qilib
chiqmokda edilar. Panjob Xolistoning eng rivojlangan qismi bo’lib, mamlakatda g’alla
yetishtirib berishda katta ro’l o’ynar edi. Uning mustaqil bo’lib ajralib chiqishi mamlakatning
markaziy xududlarida oziq-ovqat muammosini keltirib chiqarardi. Buning ustiga Nangaldagi
eng yirik elektr stansiyasi mamlakat shimolidagi elektr energiyasining yarmini ishlab
chiqarardi va Panjobning mustaqil bo’lishi zavod va fabrikalarning yarmini to’xtab qolishini
bildirar edi. Sikxlar talablariga yon berish nimalarga olib kelishini yaxshi bilgan I.Gandi
mamlakat yaxlitligini saqlab qolish yo’lida qatiyat bilan xarakat qildi. U fuqarolar urushini
oldini olish uchun 1984 yil 5 iyunda sikxlarning Amritsar shaxaridagi muqaddas Oltin
ibodatxonasini (Xaar-Mandir) jang bilan qo’lga kiritishga buyruq berdi.
Bu ibodatxona sikxlarning eng muqaddas ziyoratgoxi bo’lib, bu yerda ularning
muqaddas kitoblari kecha-kunduzi mutoalaa qilinar, xar kuni yuz minglab ziyoratchilar
ziyoratga kelar edilar. Bu xujum Xindistonning yaxlitligini saqlab qolish yo’lida I.Gandi
tomonidan o’ylamay qo’yilgan qadam edi. Sikxlar Oltin ibodatxonani jon-jaxdlari bilan ximoya
qildilar, qurolsiz olomon askarlarga qarshi chiqdi. Oltin ibodatxona uchun bo’lgan jangda 300
dan ortiq axoli o’ldirildi. Ibodatxonadan katta miqdorda qurol-yarog’ topildi.
Xukumat qo’shinlari bundan tashqari yana 37 ibodatxonani shturm bilan oldilar. Butun
Panjob qaxr-g’azab o’tida yonar edi va sikxlarning separatchilik chiqishlari butun mamlakatga
yoyildi. Tez orada separatchilar I.Gandidan o’ch oldilar. 1984 yil 31 oktyabrda I.Gandi o’z
qarorgoxida o’zining sikx qo’riqchisi tomonidan otib o’ldirildi.