Reja: Alkenlarning nomlanishi, tuzilishi va bog’lanishi. Alkenlarning izomeriyasi

Vodorod galoidlarning alkinlarga birikishi.Alkenlarning uglerod-uglerod bog’iga birikuvchi ko’pgina elektrofil reagentlar alkinlarga ham birikadi. Vodorod galoid, masalan, alkinlarga birikib alkenil galoidlar hosil qiladi.

Birikishning regioselektivligi Markovnikov qoidasiga bo’ysunadi. Proton vodorod atomlariga biriksa, galogen esa kamroq vodorodli uglerod atomiga birikadi.

Alkinlarning vodorod galoidlar bilan reaksiyasi mexanizmini yaratayotganimizda, biz uni alkenlarning elektrofil birikishiga o’xshash degan xulosaga kelishimiz mumkin, unga ko’ra, birinchi bosqichda karbokation hosil bo’ladi va u tezlikni aniqlaydigan bosqich bo’ladi. Ikkinchi bosqichda esa karbokationga galoid ion tomonidan nukleofil hujum bo’ladi.

Turli manbaalardagi ma’lumotlarga ko’ra alkenil kationlari (vinil kationlari deb ham ataladi) oddiy alkil kationlariga qaraganda mustahkam emas va ularning birikish reaksiyalarida paydo bo’lishi savollarga boy. Masalan, vodorod galoidlarning alkinlarga elektrofil birikishi tegishli alkenlarga qaraganda sekinroq bo’lsada, ularning farqi karbokation mustahkamlanishidagi farq kabi yaqqol ko’rinmaydi.
Agar reaksion aralashmada peroksidlar mavjud bo’lsa, unda vodorod bromid (vodorod xlorid va vodorod yodidlar emas) alkinlarga erkin-radikal mexanizm bo’yicha birikadi. Vodorod bromidning alkenlarga erkinradikal birikishidagi kabi, bunda ham fazoviy selektivlik Markovnikov qoidasiga bo’ysunmaydi.
CH₃CH₂CH₂CH₂C ≡ CH + HBr → CH₃CH₂CH₂CH₂CH ≡ CHBr
1-Geksin Vodorod bromid 1-Brom -1-geksen (79%) Alkinlarning gidratatsiyasi
Alkenlarning gidratatsiyasi kabi, alkinlarning gidratlanishidan spirt hosil bo’lishi kutiladi. Ammo bunday spirtda gidroksil guruh o’z bog’ini uglerod-uglerod qo’sh bog’i bilan almashadi. Bunday turdagi spirt yenol deb ataladi (qo’sh bog’ning qo’shimchasi en+ spirtning qo’shimchasi ol). Yenollarning muhim xossalaridan biri bu ularning berilgan shaoritlarda tezda aldegid va ketonlarga izomerlanishidir.

Yenollarning keton yoki aldegidlarga burilish jarayoni keto-yenol izomerlanish (yoki keto-yenol tautomerizatsiya) deb ataladi va protonlarning ketma-ket o’tishlari orqali amalga oshadi. Yenolning qo’sh bog’iga proton o’tishi juda tez amalga oshadi, chunki hosil bo’luvchi karbokation juda mustahkam. Ugleroddagi musbat zaryad kislorodga o’tib stabillanadi va rezonans ko’rinishda uni ifodalash mumkin.
Umumiy reaksiya:

1-bosqich: Yenol suvli kislotali sharoitda paydo bo`ladi. Uni ketonga burilishining birinchi yo`li – ikkita qo`shbog`ga ega uglerodga protonli ko’chish.

2-bosqich: Karbokation kisloroddan suv molekulasigacha protonni ketonga ko`chiradi.

Yenolning ketonga o’tishi ikki eritmali proton o’tishi orqali amalga oshadi. Birinchi bosqichda proton uglerodga o’tadi va ikkinchi bosqichda kislorod tomonidan olib tashlanadi.

Kislorod bo’linmagan elektron juftining delokallanishi kationni mustahkamlaydi. B ning barcha atomlari oktet elektron holatiga ega, bu esa uni A dan ancha mustahkam qiladi.
2-butin gidratlanishidan olingan yenol tuzilishini keltiring va uning tegishli keton izomeriga burilishidagi reaksiyalarni yozing.
Umumiy qilib aytganda, ketonlar yenollarga qaraganda mustahkamroq va ketonlar odatda alkinlar kislota katalizatorligida gidratlanganda hosil bo’luvchi mahsulotlar hisoblanishadi. Alkinning gidratlanishida suvli sulfat kislota va simob (II) sulfat yoki simob (II) oksidni katalizator sifatida ishlatilishi standart usul hisoblanadi.

Alkinlarning gidratlanishi Markovnikov qoidasiga bo’ysunadi; terminal alkinlar metil o’rinbosarli ketonlar hosil qilishadi.

Atsetilen va kerakli organik hamda noorganik birikmalar orqali 2-oktanonni qanday reaksiyalar orqali olish mumkin bo’lgan reaksiya tenglamalarini yozing. 4-oktanonni qanday qilib olgan bo’lar edingiz?
Alkinlar gidratlanishining fazoviy selektivligi tufayli, faqatgina atsetilen gidratlanganda aldegid hosil qiladi.

Bir vaqtlar aldegid sanoat miqyosida shu usul yordamida olingan.
Galogenlarning alkinlarga birikishi.Alkinlar xlor va brom bilan birikib tetragalogenalkanlarni hosil qilishadi. Uch bog’ga ikki molekula galogen birikadi.

Polimerlanish reaksiyalari. a) Dimerlanish reaksiyasi. Atsetilen NH₄Cl va CuCl₂ tuzlari ishtirokida dimerlanish reaksiyasiga kirishib sanoat ahamiyatiga ega bo’lgan sintetik kauchuk uchun asosiy mahsulot hisoblangan vinilatsetilen olinadi:
CH≡CH + CH≡CH→CH₂ = CH – C≡CH
b) N.D. Zelinskiy va B.A. Kazanskiy yuqori haroratda aktivlangan ko’mir ishtirokida uch molekula atsetilendan benzol hosil qildilar:
3CH ≡ CH →C₆H₆
Uch bog’dagi vodorod atomining reaksiyalari. a) Atsetilenidlarni hosil qilish. Molekuladagi uch bog’ yonidagi vodorod atomlari metallar va metall oksidlari bilan oson o’rin almashinib, metall atsetilenidlarini hosil qiladi:
CH≡CH+ 2Na → Na −C≡C− Na + H₂
CH≡CH+ Ag₂O → Ag − C≡C −Ag + H₂O
Atsetilenni ketonlarga birikishi KOH ishtirokida boradi:
CH≡CH+ O = C – CH₃→CH≡C – C (CH₃)₂
| |
CH3 OH
2-metil butin-3 ol-2
CH≡C – C (CH₃)₂+ O = C – CH₃→ (CH₃)₂C–C≡C–C(CH₃)₂
| | | | OH CH3 OH OH
2,5-dimetil geksin-3 diol-2,5
Butin-2 diol-1,4 va 2-metilbutin-3 ol-2lar sintetik kauchuk olishda muhim oraliq mahsulot hisoblanadilar.
4. Oksidlanish reaksiyasi. Alkinlar oson oksidlanib, dialdegidlar va so’ngra ikki asosli kislotalar hosil qiladi
CH≡CH+ O₂→ O = C − C = O →HOOC – COOH
| |
H H
Glioksal oksalat kislota
Alkinlarning ishlatilinishi. Atsetilen kislorodda yonganda 3000ºC gacha issiqlik beradi. Bu xususiyatdan foydalanib sanoatda, qurilishda va boshqa tarmoqlarda metallar kesiladi va payvand qilinadi.

Atsetilen asosida sintezlar