Reja: Asosiy operatsiyalar va sikllar

Yer osti qazib olish usulining o’rni. Agar ochiq usulda qazib olishning asosiy 
namoyon bo’lgan tomonlari bu katta hajmda bajariladigan ishlar va kam xarajatli 
bo’lsa Yer osti usulida qazib olishning
xar- hilligi va universalligi qo’llanilayotgan 
metodlarning eng talabchan va ekstremal xollardagi yuzalarga qo’llanilishida 
qanoatlantiriladi. Xaqiqatdan ham yer osti usulda qazib olish ochiq usulda qazib 
olish bilan tenglasholmaydi, chunki AQSH da bugunki kunda uning ulushi 15 % ga 
qarshi 85% ni tashkil etadi.
12
Yer osti usulida qazib olish 4% ni nometall rudlar, 13% metal va 42% ko’mir 
qazib olish ishlarini tashkil etadi.
Strategik foydali qazilmalar konlarni qazib olishadi. AQSH da asosan yer osti 
Yer osti usulida qazib olish usulidan foydalaniladi, ularga: flyuarit, qo’rg’oshin, 
kaliy, tron va ruhlarni yer osti shaxtalardan qazib olish shuningdek toshko’mir oltin 
molibden tuz va ko’mirlarni ham yer osti usulida qazib olinadi. Shunga qaramay
1.Yer osti usulida qazib olish bugungi kunda foydali qazilmalar asosiy qazib 
olish usuli rolini o’ynaydi.
2. Uning qo’llanilishi pasaymasligi aniq. Va bir vaqtning o’zida bu usulni 
qo’llanish va qo’llanilmasligini oldindan aytib berish va tavakkal qilish bilan teng 
bo’lsa bu usulni qaytishga avvaldan kamaytirilgan. (3.6 bob) bo’lishi mumkin.
 Sabalari:
1.Foydali qazilmalari yotqiziqlarining chuqurligini
2. Katta yer ustida yuradigan mashina mexanizmlarning yurolmasligi.
3. Xamma vaqti ekologik vaziyatning tengligi (yomonlashuvchi).
4. Yer osti burg’ilash usuli va erishilgan yutuqlari, uzluksiz kon va shaxta 
uskunlari.
Biz sizga shuni aytib o’tishimiz kerakki butun konchilik ishi sanoatida 
texnologik qazib olish cheklovi bu chuqurlikdir va yer osti qazib olish ishlari 
qo’llanilishi yer osti qazib olish usuli o’ziga xosligi. Foydali qazilma konlari Yer 
osti usulida qazib olishga tayyorlash jarayonida yotqiziqning eng maqbul usuli bilan 
qazib olish usuli tanlanadi.
Ochiq usul bilan qazib olishga qaraganda
Yuqorida ko’rilgan omillarining aniqlashda eng maqbul bo’lgan usul tanlanadi; 
geografik (ob havo sharoiti). Eng ta’sir etuvchi omillardan tabiiy va geologik 
omillar: ruda va tog’ jinslarining mustahkamligi yer osti suvlarning bor yo’qligi. 
Ijtimoiy – iqtisodiy – siyosiy atrof muhit, omillari yer osti kon lahimlarida ko’pkina 
qiyinchiliklar yaratib berishi mumkin yuqori malakali ishchi kuchlarini ishga qabul 
qilingan bo’lishi kerak, moliyalashtirish ham qiyin bo’lishi mumkin. Yuqori 
tavakkalchilik va jahon bozorining hamma vaqt nazorat ostida bo’lishi kerak. 
12
Howar L. Hartman. Introductory mining engineering. P.281. 

---

Foydali qazilma konlarini ochishda qazib olish ishlarini olib borguncha ham farq 
qilishi mumkin. Foydali qazilma konlarini ochiq usul bilan qazib olishda katta 
miqdorda qoplama tog’ jinslarni qazib olish ishlarini talab qiladi va bor maydondagi 
qoplama jinslarni ochish to foydali qazilmalarini qazib olguncha boshqa tomondan 
esa foydali qazilma konlarni yer osti usulida qazib olish kichik ko’ndalang kesim 
yuzali kon lahimlari o’tiladi. Kon ishlarini umumiy qiymati (narxi) unchalik ham 
katta farq qilmaydi, konni ochish yer osti ishlarni bajarish narxlarini 
qimmatliligidan. Undan tashqari ter osti qazib olish usuli asosiy diqqatni konni ko’p 
yillarga oldindan rejalab qurib boriladi. Kon korxonani umumiy rivojlanishi ketma 
ketligidan 3.2 bobda keltirilgan 11 qadamida yer osti usuli qazib olish oddiy usulda 
ham bajarildi. Shaxtyorlarga yer ostida normal sharoitda ishlashlari uchun sun’iy 
atmosfera ya’ni shamollatish tizimini yo’lga qo’yish uchun yordamchi jarayonlarni 
bajarish kerak. Rudniklarni shamollatish tizimini shunday ishlab chiqish kerakki har 
bir ishchi osh yeriga toza havo yetkazib berilishi kerak . undan tashqari yer osti kon 
lahimlari o’tish talablari bo’yicha yer osti ishchilariga qazib olish ishlarini bajarish 
uchun (uskunlar, kerakli materiallar, quvvat va suv) yetkazib berilishi lozim. 
Shuningdek ajratib olingan foydali qazilmalarni va tog’ jinlarini tashish uchun 
kerakli transport vositalarini yo’lga qo’yish kerak. Kon qidiruv ishlari davrida 
ishlatilgan kon lahimlarini keyichalik kon qazish lahimlari sifatida ham ishlatsa 
bo’ladi. Kon qazish ishlari davrida o’tilgan kon lahimlari esa razvedka va qidiruv 
ishlarida ham qo’llasa bo’ladi. Kon qidiruv davrida o’tilgan kon lahimlari tayyorlov 
kon lahimlari sifatida qo’llasa ham bo’ladi. (rasm 2.13 da ko’rsatilganidek) misol 
uchun vertikal o’tilgan shaxta stvollari va razvedka shtolnyalari keyinchalik foydali 
qazilmalarni ochish uchun xizmat qiladi. Kon lahimlari turlari: yer osti kon lahimlari 
3 guruhga bo’linadi:
13
1.asosiy ochish kon lahimlari(vertikal stvol, qiya stvol). 
2 O’rtacha qavat ochish kon lahimlari(shtrek va zayest) 
3 Yuqori yon yoki panel kon lahimlari (sirpanma kvershlok).
Ularni asosan shunday ketma -ketlikda o’tiladiki, yer usti (1) asosiy kon 
lahimlari (2) qavat yoki gorizontal kon lahimlari (3) yon yoki panel kon lahimlariga 
geografik chegaralari uncha ko’rinmaydi va qazib olish shaxtalarda kuzatilishi 
mumkin. 
Ochiq usulda qazib olish kon lahimlarinio yer osti usulida qazib olish ko’mir 
shaxtalarida kon lahimlarining nomlari yoki atamalari ancha ko’p va xilma xil 
bo’ladi. Kon lahimlarining nomlari va atamalari bizga ularni o’rganish uchun kerak 
quyida keltirilgan atamalar yer osti usuli bilan qazib olishda keng qo’llaniladigan 
kon lahimlari nomlari: (Lewis va Cloak,1964; Thrush,1968; Hamrin, 1982). 
13
Howar L. Hartman. Introductory mining engineering. P.283. 

---