Reja: Asosiy operatsiyalar va sikllar

---

5-ma’ruza 
Mavzu: Foydali qazilmalarni ochiq va yer osti usulda qazib olish 
texnologiyalari 
 
Reja: 
1. 
Asosiy operatsiyalar va sikllar 
2. 
Burg‘ilash va tog‘ jinsiga kirib borish 
3. 
Yuklash va qazish 
4. 
Tashish 
Asosiy operatsiyalar va sikllar 
Burg‘ilash va qidirishdagi ekskavatsiyadan tortib qazishning keyingi uch 
bosqichi davomida qazib olish va ekspluatatsiyasining ba’zi asosiy operatsiyalari 
mustaqil bajariladi, mahsulot qazib olinadi va tashiladi. Oldingi darslarda 
keltirilganidek, bu bosqichlar kon qazib olish sanoatining faoliyat birligi deyiladi. 
Agar ular foydali qazilmani qazib olishi to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir qilsa, biz uni ishlab 
chiqarish operatsiyasi deb ataymiz; Yordamchi operatsiyalar qazib olishning asosiy 
faoliyatini qo‘llab turadi, lekin, qoidaga ko‘ra, agar bu ishchining xavfsizligi yoki 
operatsiyaning samaradorligiga zarur bo‘lmasa uning to‘g‘ridan-to‘g‘ri qismi 
hisoblanmaydi. Bizning qiziqishimiz qazib olish va ekspluatatsiya qilish 
opretsiyalariga qaratilgan. 
Qazib olish mobaynida ajratib olingan mahsulot keng chegarada g‘ovak tuproq 
yoki shag‘aldan tortib, eng murakkab va eng ixcham jins (masalan, gabbro, kvarsit, 
yashma, takonit) gacha o‘zgaradi. Qoidaga ko‘ra ruda (ko‘mir yoki tosh) ham, 
chiqindi ham ishlab chiqariladi. Undan tashqari, tashilishi va foydalanilishi, bir so‘z 
bilan aytganda qayta ishlash, tashish va ag‘darmaga yo‘naltirilishi kerak. 
Foydali qazilmani qazib olishda zarur bo‘lgan ikkita asosiy funksiya mavjud: 
ochish va qazish. Massiv puch tog‘ jinslari cho‘kindilaridan ozod bo‘lishi bilan 
birinchi funksiya, aniqrog‘i ochish, burg‘ilash (jinsning ichiga kirish) yoki portlatish 
(tog‘ jinslarini maydalash) orqali amalga oshiriladi. Mahsulotga ishlov berish odatda 
ikkita usul bilan amalga oshiriladi, bular yuklash (ekskavatsiya) va foydali 
qazilmalarni kondan tashib chiqarish. Agar konning asosiy tik o‘zagi (konning 
tepadan kon tubigacha bo‘lgan qismi) ishlatilsa yuk ko‘tarish ham zarur bo‘lishi 
mumkin.
1
To‘rtta asosiy operatsiyalarning har qaysisi – burg‘ilash-portlatish ishlari, 
yuklash va tashish batafsil keltirilgan. 
Bir xil turdagi operatsiyalar asosan ularni boshqaruvchi dastgohlar bilan 
xarakterlanadi. Bugungi kunda qazib olish shlari to‘liq mexanizatsiyalashgan. 
1
Howar L. Hartman. Introductory mining engineering. P.111. 

---

Shunday qilib, yer osti va ochiq usulda qazib oluvchi konlarda dastgohlarni ishlatish 
orasidagi farq keng ko‘lamli masala hisoblanadi (yana bir bor zamonaviy yer osti 
usullari ko‘lamiga e’tibor berish kerak, 1.1-rasm). Ko‘rib turganimizdek ikki holda 
ham ishlatiladigan dastgohlar ham, ular bajaradigan funksiyalar ham g‘oyatda 
o‘xshash. 
Konni qazib olish va ishlatishda qo‘llaniladigan va ishlatiladigan asosiy 
operatsiyalarning ketma-ketligi ishchi sikl deyiladi. Ko‘pchilik kon korxonalarida, 
yuqorida aytib o‘tganimizdek, ishlab chiqarish siklida to‘rtta asosiy operatsiya bor. 
Asosiy ishlab chiqarish sikli, burg‘ilash-portlatish ishlari, yuklash va tashish.
Ishlab chiqarish sikli sharoitga ko‘ra ishlatiladi va o‘zgartiriladi. Masalan, 
qattiq jinslarni (ko‘pchilik metallar va nometallar ushbu kategoriyaga kiradi) qazib 
olishda asosiy sikl barcha ochiq va yer osti kon korxonalarida ishlatiladi. Undan 
qazish ishlarida yoki rudani qazishda erkin yoki g‘ovak jinslardan (tuproq, sochma 
mahsulotlar, nuragan konlar) voz kechish mumkin. Ko‘mir mexanik usulda ham 
qazib olinishi mumkinligi va burg‘ilash ishlaridan voz kechish mumkinligiga 
qaramay, odatda yer osti usulida qazib olishning yangi usulida ko‘mir va yumshoq 
nometall qazilmalarni (shuningdek tuzlarni, potash va h.k.) qazib olinadi. Odatiy 
ko’mir va nometalik konlarni qazib olishdan farqli ravishda, ko’mir va yumshoq 
rudalarni kesib qazib olish usuli portlatish ishrisiz bajariladi yoki alohida burg‘ilash-
portlatish va yuklash ishlarining o‘rnini bosadi. Mexanik usulda yumshoq va 
o‘rtacha qattiqlikdagi jinslarni qazib olsihda stvol o’tish, yuqoriga burg’ulash va 
lahim o’tish mashinalaridan foydalanish portlatish ishlarini o’rnini bosadi. Natijada, 
karyerlarda asosiy siklda tosh portlatilmaydi, balki o‘yiqlar hosil qilinadi, kanallarga 
ajratiladi yoki arralashga o‘zgaradi.
2
Sikl deganda ko‘pchilik foydali qazilmalarni qazib olishning siklik xarakterga 
ega ekanligi tushiniladi. Shunisi e’tiborga loyiqki, asosiy sikldan ikki va undan 
ko‘proq chekinish natijasida (foydali qazilmani uzluksiz qazib olishda) sikli 
operatsiyalari (1) soddalashadi va (2) nisbatan ko‘proq davom etadi. Ikkala holda 
ham kon qazib olish sanoati kuchli ehtiyoj sezuvchi, sikl texnologiyadan uzluksiz 
texnologiyaga o‘tishga imkon beruvchi, yaxshi tomonga o‘zgarish kuzatiladi. 
Shunday qilib, kon qazib olish sanoati uchun uzluksiz ajratish tizimini qo‘llash 
mahsulotni to‘xtab qolishlarsiz qazishni ta’minlaydi. 
2
Howar L. Hartman. Introductory mining engineering. P.112.