Reja: Asosiy operatsiyalar va sikllar

Shaxta maydonini joylashishi 
 
Shaxta yer usti maydonini joylashishi yer ostidan qazib olingan foydali 
qazilmalar chiqarish va birlamchi boyitish xizmat qiladi, ular uch guruhdan tashkil 
topadi, qaysiki ularni joylashishidan farq qiladi. Tashqi yer yuzasi fabrikasi foydali 
qazilmalar birlamchi boyitish va yer osti shaxtasi. Tashqi yer usti shaxta maydoni 
joylashishi to’liq ko’rib bitkaziladi. Biz uch shaxta maydoni ishlab chiqarish 
o’rganamiz, asosan shaxta foydali qazilmalar qazib olishiga e’tiborini qaratamiz. 
Yer yuzasi kompleksi. Yer usti komplekslarini qurib bitkaziladi. Bunga kirib 
kelish yo’llari va parkovka yeri transportirovka vositalari tashkilot manbalari va 
uning (suv ta’minoti bilan). Xizmat binolari va maishiy binolar adminstratsiya va 
personallar, katta xajmli eslab qoluvchi qurilma, shaxtani shamollatish 
ventilyatorlari suvli qattiq zarralarni ajratuvchi. Yer yuzasiga shaxtani yuk ko’tarish 
qurilmasini o’rnatadi.
Ko’mir korxonalarida birlamchi ko’mirni boyitish ishlari olib boriladi. Tushib 
- ko’tarish tizimi loyihasi texnik masala, qaysiniki shu bobda ko’rib chiqilgan. 
Ko’tarish qurilmasi agar konveyer yoki yuk tashish mashinalari bo’lsa ko’tarish 
qurilmasi kerak emas.
19
 Shaxta maydoni. Bosh stvol ochuvchi kon lahimi bolib: ko’mir, rudani, tog 
jinslarni boyitish uchun maxsus qurilmalar o’rnatiladi va transport vositalari 
yordamchi stvol esa: shaxtyorlar, materiallar bilan ta’minlash, shuningdek
shamollatish tizimi, suvni chiqarish tizimi, ta’minot manbayi va aloqa bilan 
ta’minlangan bo’lishi kerak. Qonunga
binoan
yer osti kon lahimlariga kamida ikkita 
kirish yo’lagi bo’lishi kerak. Birinchi gorizontda qazish ishlarini susayishi, ikkinchi 
gorizontda ochish kon lahimlarini o’tish, kon lahimlarini toza havo bilan 
ta’minlaydi, va mashinalardan chiqgan gazlar miqdorini kamaytiradi. Shamollatish 
tizimi talabi qoniqtirildi, shamollatish quvurlari ulash ventelyator bilan bog’lanadi 
tepadagi.
Qonun bo`yicha kon lahimlariga ikkita ochish yo`li o`tilgan bo`lishi kerak.
19
Howar L. Hartman. Introductory mining engineering. P.297. 

---

Boshida stvolni yuk ko`tarish qurilmasi ikkita qarama qarshi o`tilga kon 
lahimlari ulangandan so`ng tayyorlash bosqichlarini olib borsa bo`ladi.Yerdagi 
shamollatish ventelyatorlari stvol og`ziga o`rnatiladi, va kon lahimidagi chang va 
gazlar tashqariga chiqariladi. Ba`zida kon lahimlari taxta to`siqlar bilan bo’ligan 
bo’ladi, havoni boshqa bir kavjoyga yo’naltirish uchun. 
Odatda stvol bir – biri bilan yer osti ochish kon lahimlari o’lchangan bo’lsa 
so’ng tayyorlash va qazib olish ishlari boshlanadi. Odatda stvol yuk ko’tarish 
qurilmasi ikki barabanli bo’lsa biri ko’tarib chiqsa ikkinchisi joyda turadi, agar bir 
barabanni yuk ko’tarish qurilmasi bilan jihozlangan stvolda biri yukni ko’tarib 
chiqsa ikkinchisi bo’sh tushadi. Ular balanda ishlaydilar, kanatlar asosiy 
freym 
orqali yer yuzasida ulangan bo’ladi. Shaxta yerlar tushib chiqishi vaqtida stvol 
yurishi sekinlashadi.
Agar kon vertikal xolda ochilmagan bo’lsa yoki boshqa bir kon lahimlaridan 
tashqariga foydali qazilmani transportirovka qilinsa misol uchun konveyerda yoki 
samosvallar yordamida qiya kon lahimlari orqali tashiladi. Alojida vositlar orqali 
shaxtyor va materiallarni tashishi keral bo’ladi.
Ular kvershlaklar bilan bog’langanlar qonun bilan talab etilgan va yaxlit 
shamollatish uchun.
Masofani kamaytirish uchun kon lahimlar diagonal o’tilgan ko’pgina ko’mir 
shaxtasi shaxta maydonini eng chekka chegarasidan ichkariga qarab qazib oladi.
Bu qazib olish tizimlarini mukammal kobinatsiyalashtirib ventilyatsion 
skvajinalardan chiqib ketadi.
Qazib olish tizimi rejasi rasmda ko’rsatilgan ikkita umum amerika usul. Ko’mir 
sanoati uchun mo’ljallangan kamera – ustunli va yaxlit qazib olish tizimlari. Bu 
shuningde k kon sanoati uchun ruda va boshqa foydali qazilmalar uchun kamera 
ustun, va uzun stolbali. Biz shuni ta’kidlaymizki shaxta kon bosimini boshqarishda 
standart usuldan foydalanamiz, o’tilgan kon lahimini orqadan tushirib bostirib 
ketish, ya’ni qazib olingan bo’shliqni ketiladi.
a. Vertikal stvol chuqur kon lahimlari uchun foydali qazilma yotish burchagi 
(30
0
) vertikal yoki qiya (70
0
dan yuqori) 
b. Qiya stvol. Qiys yotgan(30 – 70
0
) olish uchun gorizontal qazib olish kon 
lahimi kamaytiradi va qiya tushib boriladi. 
c. Qiya transport tushib boorish kon lahimi (konveyer yoki samosval bilan) 
tashiladi. Kam bo’lgan gorizontal yotqiziq uchun sharoitni yaxlitlash uchun uzoq 
ishlash muddati konatli tortish usulini qo’llab samosvallarni 12
0
gacha va 
konveyerlarni 20
0
gacha qo’llash mumkin.
d. Shtolnya yordamida foydali qazilma tashish (konveyer samosval, 
elektrovodlar va hokazo) gorizontal foydali qazilma yotqiziqlarini qazib olish uchun 

---

kichik olish usuli yoki qiya yotgan ruda ta’nasini qazib olish uchun, xar – hil sharoit, 
yuqori uni unumdorligi uzoq ishlash muddati. 
12.4-rasm. Yer osti konlarnin qazib olish usullari. 
Ikkilamchi va uchlamchi ochish kon lahimlari oldingi boblarda ko’rib chiqilgan 
bo’lib muxokama qilingan. Ular konchilik sanoatida qazib olish ishlarni boshqarish 
uchun kerak. Undan tashqari yana bir xil maxsus ochish konlari bor, vertikal yer 
osti stvoli (1) bilan gorizontal kvershlak kon lahimi kesishgan joyi ( 2) yukni
tashishdan ko’tarishga o’tadigan kon lahimi shu ikki usul tashish va ko’tarish usuli 
orasida tez va xavfsiz ish bajarilishi kerak. Foydali qazilma bunkerda to’planadi va 
skipga kerakli miqdorda yuklanadi va yer yuzasiga ko’tariladi. (Lukas va bishqalar, 
1973). Bunday xizmatlar har bir gorizontda oprokidovatel bilan jihozlangan bo’lishi 
kerak. Qiya transport s’yezd yoki shtolnya. Agar stvollar yordamida foydali 
qazilma tashilmasa ko’tarish qurilmasi, bunker, skiplar kerak emas va foydali 
qazilma qazib olish yeridan mashinalar yordamida tashqariga qiya kon lahimlari 
orqali tashib chiqiladi. Bunda ham alohida transport vositalari ishchilarni tashish va 
materiallarni yetkazib berish uchun kerak bo’ladi.
20
 
20
Howar L. Hartman. Introductory mining engineering. P.299.