Reja: Asosiy operatsiyalar va sikllar

Kon lahimlari shakli va o’lchami. Kon lahimlarini shakli va o’lchami 
qo’llanilayotgan mustahkamlagich va transport vositalarini gabaritlariga qarab 
qabul qilinadi.
Agar burg’ilash portlatish ishlari qo’llanilsa kon lahimining shakli arkasimon, 
gumbazsimon, to’g’ri to’rtburchak shaklida bo’ladi. Agar stvollarni mexanik usul 
bilan o’tilsa uning ko’ndalang kesim yuzasi aylana yoki oval shaklida bo’ladi.
Stvollarning aylana shaklida o’tilishiga sabab tog’ jinslari mexanikasi yoki kon 
lahimlarini shamollatish usulini to’g’ri yo’lga qo’yish. Ko’ndalang kesim yuzasini
effektiv ishlatish uchun uni to’g;ri burchak shaklda o’tgan maqul yuk ko’tarish 
qurilmasi uchun ham maqul.
Vertikal stvollarni o’rganish shuni ko’rsatdiki (Anan, 1974) 58% betonli kon 
lahimlar joyida qolib ketadi 70% ga yaqin stvollar tampanjlab o’tiladi. 72% 
stvollarni shaxta quruvchi podryadchiklar tomonidan qurilgan, 75% stvollarni 
chuqurroq qazib o’tilgan va 75 % ventelyatsion stvollar qurilgan. 
Qavatlar orasidagi masofa. Shaxta qavatlari orasidagi masofani shunday 
tanlash lozimki u qazib olish tizimi va qavat orasi kam xarjroq qilib qurilishi 
qo’llanilayotgan qazib olish tizimiga to’g’ri kelishi kerak. (Lewis va Clark, 1964). 
Bu xarajaylarga ta’sir etuvchi omillarga foydali qazilmaning geologik va tabiiy 
sharoitlari, ishlash muddati ta’sir ko’rsatishi mumkin (Peele, 1941; Thomas, 1978).
Agar foydali qazilma yotqiziqi konfiguratsiyasi yoki qazib olish usuli qavatlar 
orasidagi masofani tanlash mumkin bo’lmasa shu tizimga to’g’ri keladigan optimal 
masofani tanlanadi. Odatda qazib olishga ketadigan xarajatlarni (qurilish, asbob 
uskunalar, stvolni mustahkamlash va yuklab tushirish qurilmasini materiallar va 
hokazo) proporsional ravishda o’sib boradi, asosiy kerak bo’lgan qavat 
gorizontlariga shuningdek gorizontlarigacha qancha ko’p bo’lsa shaxtyorlar ishi 
kamayib boradi (Lewis va Clark, 1964; Nilsson, 1982). Zamonaviy 
mexaniztsiyalashgan tendensiya ish unumdorligi yuqori mashinalarni qo’llab 
masofalarini 100a -300 fut (30 – 90 m) va 300 - 800 futgacha (90 – 240 m) katta 
shaxtalarda qazib olmoqda. (Nilson, 1982)
18
Howar L. Hartman. Introductory mining engineering. P.293. 

---

Konni ochish, oraliq masofalarni ideallashtirib ko’mir shaxtalar i uchun 
emas, 3,1 va 9,1 sonlarida uchragan bo’lishi mumkin.
Xar qavat orasida yoki qavatlar yordamida kon lahimlari ochishini tanlansa 
rudani qazib olish ishchilar materiallar xavoni shamollatish tizimini yo’lga qo’yishi 
(Strong, 1954). Qavatda minimal shtrek va kvershlaglar o’tiladi, tshish va 
shamollatish kon lahimlari ruda tanasidan tashqariga puch tog' jinslar orasidagi 
o’tadi(Bullock 1983.)
Qavat orasi ortgan sari gezenk uklon va maxsus kon lahimlarini Nim 
qavatlar ochishga to’g’ri keladi. Undan tashqari qazib olish tizimiga tayyorgarlikni 
kerkak bo’lsa boshlash kerak. Qavat orasi katta shaxtalarda kompyuterli 
modellashtirish usuli bilan o’tish foydalidur, bu eng iqtisodiy samarali yuklash – 
tashish lahimini tanlashda, shuningdek qavatlar orasida ulashlarda (Nilson, 1982 ).
Shaxtani kelajakda chuqurlashtirish uchun oldin asosiy Bosh stvolni 
chuqurlashtiriladi.
Ko’mir shaxtasida qazib olish tizimi xar – xilligi va oddiyligi bilan farq 
qiladi, agar foydali qazilma yotqiziqi gorizontal yotgan bo’lsa (Obert, 1973.)
9,6 rasmda ideal rejalashtirilgan katta ko’mir shaxtasida asosiy va keyingi 
ochish, tayyorlash ishlarini ko’rsatilgan.
12.3-rasm. Ko’mir qatlamini yer osti usulida qazib olsihda panelli usuldan 
foydalanish 
Asosiy stvol yoki qiya stvollar ko’mir tashish uchun qo’llaniladi. Yordamchi 
stvol esa ishchilarni materiallar, shamollatish tizimini boshqaradi. (ikkala stvol 

---

orasida himoyalangan) katta ustun bo’lishi kerak. Gorizontal kon lahimarlini kirib 
borish va tashish uchun kon lahimini nomlari yozilgan taxtachalar bilan
Yordamchi kon lahimlarni joylashishi. Ikkilamchi kon lahimlari qurilishi sathi 
yoki zonasi va uchlamchi kon lahimlarini (yon tomon yoki panel) kon lahimlarini 
o’tish qazib olish ishlari boshlanguncha to’xtab turadi. Kon lahimlarining ochish 
qazib olish tizimi konseptual fazasi yaqinlashib kelishiga qarab tayyorlash ishlari 
boshlanadi.