Режа: Банкротликни ҳуқуқий тартибга солишнинг илмий назарий масалалари

2.3. Суд бошқарувчилари ҳуқуқий мақоми, уларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари, ваколатлари, жавобгарлиги ва манфаатдорлиги

Суд бошқарувчиси раҳбар билан бир қаторда ўз номидан ҳам, қарздор номидан ҳам мустақил ҳаракат қилиш ҳуқуқига эга. Шу ўринда суд бошқарувчиси ўз номидан ҳаракат қилсада, ҳуқуқ ва мажбуриятлар бари бир қарздорда юзага келади. Суд бошқарувчиси қарздор ва кредиторларнинг манфаатларини кўзлаб иш олиб боради.

Шундан келиб чиқиб, суд бошқарувчиси банкротлик таомилларида белгиланган тадбирларни ўтказиш зарурати билан белгиланган махсус мақомга эга ҳуқуқ субъекти ҳисобланади. Бу билан суд бошқарувчисининг комплекс ҳуқуқ ва мажбуриятлари белгиланган.
Суд бошқарувчиси ўз ваколатлари доирасида кредиторлар йиғилишини чақириш, қонунда назарда тутилган ҳолларда кредиторлар қўмитаси чақирилишини талаб қилиш, олдиндан давлат божи тўламай туриб, даъво аризалари ва бошқа аризалар билан Иқтсодий судига мурожаат этиш, ўз ваколатларини амалга оширишни таъминлаш учун бошқа шахсларни шартнома асосида улар фаолиятига қарздорнинг маблағлари ҳисобидан ҳақ тўлаган ҳолда, жалб этиш, ўз вазифасини бажаришни муддатидан илгари тугатиш тўғрисида Иқтсодий судига ариза бериш каби ҳуқуқларга эга.
Юқорида кўрсатилганидан ташқари, суд бошқарувчиси қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа ҳуқуқларга ҳам эга бўлиши мумкин. Хусусан, ҳар бир банкротлик таомилида суд бошқарувчиси фойдаланиши мумкин бўлган ҳуқуқлар ҳажми мавжуд (“Банкротлик тўғрисида”ги Қонуннинг 66, 81, 97, 128-моддаларида суд бошқарувчисининг кузатув, суд санацияси, ташқи бошқарув ва тугатишга доир иш юритиш таомиллардаги қўшимча ҳуқуқлари ҳажми кўрсатилган).
Ўз навбатида суд бошқарувчисига қарздорнинг мол-мулки бут сақланиши юзасидан чоралар кўриши, кредиторларнинг талаблари реестрини юритиши, қарздорнинг молиявий аҳволини таҳлил этиши, Иқтсодий суди томонидан белгиланган вазифаларни бажариши, зиммасига юклатилган вазифаларни бажармаганда ёки лозим даражада бажармаганда қарздорга, кредиторларга ва учинчи шахсларга зарар етказилган бўлса, уларга етказилган зарарнинг ўрнини қоплаши шарт дейилган мажбуриятлар юкланади.
Суд бошқарувчиси банкротлик таомилларини ўтказаётганда қарздор ва кредиторларнинг манфаатларини кўзлаб, инсоф билан оқилона иш олиб бориши шарт, чунки Иқтсодий суди томонидан суд бошқарувчилари кредиторлар ва қарздорнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш учун тайинланади.
Айниқса қонундаги суд бошқарувчиси банкротлик таомилларини ўтказаётганда қарздор ва кредиторларнинг манфаатларини кўзлаб инсоф билан ва оқилона иш олиб бориши шарт дейилган норма уларнинг ўз вазифасига масъулиятини оширади.
Суд бошқарувчиси ҳуқуқ ва мажбуриятлари доирасида фаолият юритиши лозим бўлиб, унинг томонидан зиммасига қонунан юкланган вазифаларнинг қарздорга ёки кредиторга зарар етказилишига олиб келган тарзда бажарганда ёки лозим даражада бажармаганда вазифасидан озод этишга асос бўлади. Бунда қарздор, кредиторлар етказилган зарарнинг ўрнини қопланишини талаб қилишга ҳақлидирлар.
Ушбу белгиланган мажбуриятлардан ташқари, суд бошқарувчисининг зиммасида қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа мажбуриятлар ҳам бўлиши мумкин.
Масалан, “Банкротлик тўғрисида”ги Қонун 52-моддасининг учинчи қисмида назарда тутилган тартибда у банкротлик бўйича эълон қилиниши лозим бўлган маълумотларни махсус белгиланган расмий нашр органига юбориши керак, кредиторлар йиғилишини ташкил этиш ва ўтказиш, баённомалар юритилишини таъминлаши, шунингдек юқоридаги Қонуннинг 67, 82, 128-моддаларида кўрсатилган суд бошқарувчилари мажбуриятларини бажариш шарт. Ўз мажбуриятларини бажаришда суд бошқарувчилари мазкур Қонун, шунингдек, “Суд бошқарувчилари тўғрисида”ги Низомда (Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2004 йил 23 мартдаги 138-сонли қарорига 1-илова) белгиланган қоидаларга амал қиладилар.
Суд бошқарувчисининг ўз вазифаларини бажарганлик учун ҳақ олиш ҳуқуқи “Банкротлик тўғрисида”ги Қонун 19-моддасининг биринчи қисми (умумий қоидалар), 65-моддаси (муваққат бошқарувчи бўйича),
97-моддасининг иккинчи қисми (ташқи бошқарувчи бўйича)га мувофиқ белгиланган.
Суд бошқарувчисига ҳақ тўлаш аввало қарздорнинг мол-мулки ҳисобидан амалга оширилади. Шу ўринда айтиш жоизки, суд бошқарувчисига ўз вазифасини бажарганлик учун ҳақ тўлашнинг миқдори ва тартибини белгилаш кредиторлар йиғилиши ваколатига, уни тасдиқлаш эса Иқтсодий суди ваколатига берилгандир.
Ҳақ ва унинг миқдори суд бошқарувчисининг фаолиятидаги муваффақияти ҳамда қарздор мол-мулкининг миқдорига боғлиқдир. ОХС Пленумининг 2006 йил 27 январдаги 142-сонли қарорида (15-банди) суд бошқарувчиси ҳақининг миқдорини белгилашда қарздор мол-мулкининг қиймати, суд бошқарувчиси амалга оширадиган ишлар ҳажми ҳисобга олиниши лозим.
Қарздорнинг мол-мулки мавжуд бўлмаган тақдирда, суд бошқарувчисига ҳақ тўлаш тартиби кредиторлар йиғилиши томонидан худди шундай тартибда ҳал қилинади. Агар кредиторлар йиғилиши томонидан ушбу масала тўғрисида аниқ бир келишувга эришилмаса, суд бошқарувчисига ҳақ тўланиш ҳаражатлари аналогия асосида Қонун 52-моддасининг олтинчи қисмига мувофиқ, судга қарздорни банкрот деб топиш тўғрисидаги ариза билан мурожаат қилган кредиторга юкланади.
Банкротликнинг соддалаштирилган таомилида, қоида тариқасида суд бошқарувчиси этиб, суд бошқарувчисининг 4-даражали аттестатига эга бўлган давлат солиқ хизмати органларининг ходимларидан бири тайинланади, шунга кўра, уларга ҳақ тўланиши белгиланмаган.
Кредиторлар йиғилишининг қарори билан суд бошқарувчисига унинг фаолият натижаларига қараб тўланадиган қўшимча ҳақ белгиланиши мумкинлиги кўрсатиб ўтилган (ОХС Пленумининг 2006 йил 27 январдаги 142-сонли қарори 15-банди).
Шу билан бирга, суд бошқарувчисига қарздорнинг молмулкидан қўшимча ҳақ тўланиши қонунда инкор этилмайди ва асосий ҳақ тўланишидан фарқли равишда Иқтсодий суди томонидан тасдиқланмайди. Кўшимча ҳақ ҳам кредиторлар билан бошқача келишув белгиланмаган бўлса, қарздорнинг мол-мулки ҳисобидан амалга оширилади.
2004 йил 2 июнда Японияда қабул қилинган Банкротлик акти 74-моддасида, ишончли бошқарувчи (шундай номланади) суд томонидан тайинланиши, шунингдек юридик шахслар ҳам ишончли бошқарувчи бўлиши мумкинлиги кўрсатилган (унинг номидан вакил қатнашади). Актнинг 75-моддасида ишончли бошқарувчининг фаолияти суд томонидан назорат қилиниши, 76-моддасида, агар бир неча ишончли бошқарувчи тайинланган бўлса, уларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари суд томонидан аниқ тақсимланиши белгиланган.
1994 йил 5 октябрда Германияда қабул қилинган Банкротлик статутининг 22-қисмида, банкротлик суди муваққат бошқарувчини тайинлаши, унинг вазифалари белгиланган.