Reja: Kirish I bob. Turizmning tarixiy shakllari

nomi	O‘zbekiston Respublikasiga tashrif buyurgan fuqarolarning soni
2005-2013 yillardagi o‘sish (marta)
2005-y	2008-y	2009-y		2012-y	2013-y
MDH mamlakatlari
	Qozog‘iston	85466	530203	864438	2461566		3107910	36,4
	Qirg‘iziston	21104	161422	234407	402682		407696	19,3
	Rossiya	30534	820366	1065471	1456311		1615579	52,9
	Tojikiston	93005	162002	189209	442042		507854	5,5
	Turkmaniston	60507	166894	231375	321317		222974	3,7
Uzoq chet el mamlakatlari
	Afg‘oniston	4396	50823	50789	51108		49559	11,3
	Buyuk Britaniya	903	4475	6895	5243		6578	7,3
	Germaniya	2549	14858	22150	17358		18266	7,2
	Isroil	699	7209	7533	9519		9610	13,7
	Hindiston	368	5397	10728	36217		35031	95,2
	Eron	3681	7163	7859	8446		8518	2,3
	Italiya	839	9398	8831	7620		8919	10,6
	Malayziya	133	6441	5966	14790		13851	104,1
	Janubiy Koreya	422	37957	34713	65534		69198	164,0
	AQSH	3602	5618	6461	9175		10326	2,9
	Turkiya	7053	58461	75518	114718		138874	19,7
	Fransiya	1635	11920	12959	10790		10492	6,4
	Yaponiya	1317	5441	5127	3751		3555	2,7

Manba: O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasidan olingan ma’lumotlar asosida muallif tamonidan tayyorlangan.
Tashrif buyurgan fuqarolar oqimlarining tarkibiy tuzilishi to‘g‘risidagi ma’lumotlarning tahlili bo‘yicha O‘zbekiston uchun ustuvor tashqi turizm xizmat bozorlari MDH mamlakatlaridan Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston, Rossiya va Turkmaniston davlatlari hisoblanadi, uzoq mamlakatlardan esa Turkiya, Janubiy Koreya, Hindiston, Afg‘oniston, Germaniya, Fransiya, Italiya, Malayziya va boshqa mamlakatlarni ko‘rsatish mumkin. Tadqiqot davrida (2005–2013-yillarda) MDH mamlakatlaridan Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston, Rossiya va Turkmaniston davlatlari hisoblanadi, uzoq mamlakatlardan esa Turkiya, Janubiy Koreya, Hindiston, Afg‘oniston, Germaniya, Fransiya, Italiya, Malayziya va boshqa mamlakatlarni ko‘rsatish mumkin. Tadqiqot davrida (2005–2013-yillarda) MDH mamlakatlaridan O‘zbekistonga fuqarolar tashrifining 2005-yilga nisbatan 2013-yilda miqdoriy o‘sish bo‘yicha Rossiya birinchi o‘rinda bo‘lsa (52,9 martaga), Qozog‘iston (36,4 martaga) va Qirg‘iziston (19,3 martaga) keyingi o‘rinlarni egallaydi. Turizm sohasi rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiy taraqqiyotining kuchli katalizatori bo‘lib, chet el valyutasi va sarmoyalar oqimini ta’minlaydi, unga yaqin sohalarning tez o‘sishiga ko‘mak beradi, aholi bandligi muammolarini hal etishda yordam beradi va mamlakatning dunyo hamjamiyatidagi obro‘sini oshiradi. Boshqa sohalar bilan qiyoslaganda ancha kam sarf – harajat bilan turizm sohasida katta valyuta miqdori kelib tushishini ta’minlashi mumkin.
Xalqaro turizm jahon iqtisodiyotida yuqori daromadli va jadal rivojlanib boruvchi sohalardan hisoblanib, xalqaro ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy aloqalarni mustahkamlashda muhim o‘rin egallamoqda. Oxirgi yillar ichida jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi davom etayotgan bo‘lishiga qaramay, turizm xizmatlari yuqori iste’mol talabi va yetarlicha barqarorligini saqlab qolmoqda. Jahon amaliyotining ko‘rsatishicha, turizm tarmog‘ining rivojlanishi, yuqori samaradorlikning rag‘batlantirilishi iqtisodiyotning muhim sektorlarini, ya’ni transport, aloqa, qurilish, savdo, qishloq xo‘jaligi, iste’mol tovarlarini ishlab chiqarish, mashinasozlik va boshqalarning o‘sishiga olib keladi. Dunyo tajribasiga nazar soladigan bo‘lsak, rivojlangan bozor iqtisodiyoti nafaqat bozorning ishlab chiqarish va tovar almashtirish omillarini, balki turli xil xizmatlar bozorini ham o‘z ichiga oladi. Zamonaviy iqtisodiyotning asosiy harakatga keltiruvchi kuchi xizmat ko‘rsatish sohasi bo‘lib hisoblanadi. Hozirgi kunda xalqaro turizm jahon iqtisodiyotining yirik yuqori daromad keltiruvchi va barqaror rivojlanib borayotgan tarmoqlaridan biri hisoblanadi. BMTning Butunjahon turizm tashkiloti (BTT) va Xalqaro valyuta fondi ma’lumotlariga qaraganda, turizm industriyasi 2000-yildan boshlab jahonda eksport qilinadigan xizmatlar, tovarlar va xizmat ko‘rsatish bo‘yicha avtomobilsozlik, kimyo va oziq-ovqat sohalarini ortda qoldirib, yetakchi o‘rinni egallab kelmoqda. Tarmoqning yillik pul aylanmasi 900 milliard AQSH dollarini tashkil etadi. Ushbu tarmoq dunyo bo‘yicha 195 million kishini ish bilan ta’minlaydi, bu esa, jahon bo‘yicha 8% aholi turizm sohasida ish bilan band bo‘lganini ko‘rsatadi. Har yili 935 milliondan ortiq turistlar dunyo bo‘ylab sayohat qilishadi. Jahon turizm tashkiloti mutaxassislari hisob-kitoblariga ko‘ra, jahon bo‘yicha turistlar oqimi yiliga 4-5 % o‘sishi kuzatilmoqda.
Ichki turizm bozori
Turizm sohasi dunyoning boshqa mamlakatlari singari O‘zbekistan iqtisodiyoti uchun ham muhim soha hisoblanadi. Ushbu soha mamlakat byudjetiga xorijiy valyuta oqimini ta’minlaydi, faqat 2013-yilda sayyohlik xizmatlari eksporti hajmi 615 millon dollardan ziyodni tashkil etdi.
2-jadval
Butunjahon turistik oqimi dinamikasi va turizmdan keladigan valyuta tushumi

Yillar	Kelgan turistlar Soni (mln. kishi)	Xalqaro turizmdan keladigan tushum (mlrd. $)
1995	534	405
1996	567	436
1997	593	448
1998	610	440
1999	632	455
2000	678	475
2001	678	466
2002	698	485
2003	689	532
2004	760	634
2005	805	680
2006	851	745
2007	911	860
2008	929	944
2009	894	855
2010	952	930
2011	996	1,042
2012	1,035	1,075
2013	1,087	1,4

Manba: Butunjahon turizm tashkiloti ma’lumotlari asosida
Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, keyingi o‘n yilda jahon turistik oqimi doimiy o‘sish surati kuzatilgan: 2000-yildan 2013-yilgacha turistik tashriflar soni 678 mln.dan 1,087 mln.gacha o‘sgan. Turizm sohasidan olingan daromadlar esa 2000 yilda 475 mlrd.dan 2013-yilda 1,4 trl. dollarni tashkil qilgan. Bu shundan dalolat beradiki, turizm xizmatlar bozorining jahon iqtisodiyotidagi ulushi tobora oshib bormoqda.
O‘zbekistonga keluvchi xorijiy turistlarning aksariyati Toshkent-Samarqand-Buxoro-Xiva yo‘nalishi bo‘yicha sayohat qiladilar. Chunki, O‘zbekiston turizm infratuzilmasi aynan shu manzilgohlarda yaxshiroq rivojlangan hamda Buyuk Ipak yo‘liga taalluqli ko‘pgina ob’ektlar aynan shu joylarda saqlanib qolingan (O‘zbekistonga guruhlarda tashrif buyuruvchi turistlarning aksariyati Buyuk Ipak yo‘li yo‘nalishi doirasi harakatlanadilar). Shuningdek, Surxondaryo, Qashqadaryo va Farg‘ona vodiysi viloyatlarida ham turistlarni jalb etishi mumkin bo‘lgan ko‘plab muhim turistik jozibador manzillar mavjud bo‘lsada, turistik infratuzilmaning rivojlanmagani turistlarni bu yerga kelishiga tusqinlik qilar edi. Bu kabi kamchilarni bartaraf etish maqsadida hukumatimiz tomonidan Qamchiq dovonidan o‘tiluvchi yo‘l qayta ta’mirlandi, Surxondaryoga Samarqanddan va Toshkent shahridan Buxoro va Samarqand shaharlariga turistlarni tashish uchun yangi elektrlashgan temir yo‘l qurildi, bu joylarda ko‘plab turistik mehmonxonalar bunyod etilmoqda. O‘zbekistonga keluvchi turistik sayohatlarning soni o‘sishiga salbiy ta’sir etishi mumkin bo‘lgan ba’zi hollar bartaraf etib borilmoqda:

• 
  O‘zbekiston to‘g‘risidagi dastlabki va so‘nggi taassurotlarni qoldiruvchi bojxona xizmati xodimlarining sayohatchilar bilan bo‘lgan muomala madaniyati Yaxshilandi;
  
• 
  mehmonxonalarga tayyorlanayotgan taomlar zamonaviy talablarga javob bera boshladi;
  
• 
  O‘zbekiston ichidagi mehmonxona xizmatlari narxlarining asosiy raqobatchilarimizga nisbatan qimmatligi, transport narxlarining yuqori hollari kamaytirib borilmoqda;
  
• 
  turistik esdalik uchun harid qilinadigan milliy suvenirlarimizning xilma xilligi oshirilib, yo‘qolib ketgan bir qator hunarmandchilik turlari tiklandi va qayta tashkil etildi;
  
• 
  targ‘ibot masalalariga yetarlicha e’tibor berilib, xorijiy fuqarolarning O‘zbekiston to‘g‘risidagi ma’lumotlarining chegarasi kengaytirib bormoqda, bunda ayniqsa, Germaniya va Italiyalik biznes hamkorlarning vositachiligidan samarali foydalanilmoqda;
  
• 
  turistlar ixtiyoriga taklif etilayotgan tovar va xizmatlarning sifati narxiga moslashtirib borilmoqda.
  

O‘zbekistonda bozor munosabatlari sharoitida xalqaro turizmni rivojlantirish choratadbirlari davlat tomonidan belgilangan bo‘lib, iqtisodiy aloqalarni yanada rivojlantirish uchun turli bitimlar, kelishuvlar amalga oshirilgan va oshirilmokda. Bugungi kunda xalqaro turizmni rivojlantirishda amalga oshirilishi lozim bo‘lgan ishlar qo‘yidagilardan iborat bo‘lmoqda:

• 
  xalqaro turizmda kichik tadbirkorlik faoliyatidan keng foydalanish va xalqaro bozorlarga chiqishga intilish;
  
• 
  mahalliy axborot agentliklari orqali rivojlangan mamlakatlarni O‘zbekistonning turistik imkoniyatlari bilan yaqindan tanishtirishga harakat qilish;
  
• 
  turizm sohasida ishlaydigan mutaxassislarni chet ellarda bir yilda kamida bir marta malaka oshirishga yuborish, o‘qitish, ular uchun barcha imkoniyatlarni yaratib, turistlarga sifatli xizmat ko‘rsatishni yo‘lga qo‘yish;
  
• 
  respublikamiz vakillarining Yevropa mamlakatlarida o‘tkaziladigan turistik yarmarkalarda doimiy ravishda ishtirok etishini ta’minlash;
  
• 
  xalqaro turistik tashkilotlar bilan axborot almashishni yaxshilash, birgalikda faoliyat yurita oladigan davlatlar bilan qo‘shma korxonalar tuzish va ular faoliyatini keng yo‘lga qo‘yish;
  
• 
  ichki turistik bozorda o‘zaro raqobatni yanada kuchaytirish va boshqa tadbirlarni amalga oshirish muhim ahamiyatga egadir.
  

Xalqaro turizmni rivojlantirish O‘zbekiston iqtisodiyoti uchun g‘oyatda zarur bo‘lib, uning imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda turizm sohasi orqali aholining moddiy farovonligini yaxshilash, ularni doimiy ish bilan ta’minlash maqsadida yangi ish o‘rinlarini tashkil qilish lozim bo‘lmoqda. O‘zbekiston Respublikasida xalqaro turizmning rivojlanishi, unga bo‘lgan munosabatning ijobiy tomonga siljishi bilan belgilanmoqda. Respublikamiz sharoitida, ayniqsa kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishda turizmning imkoniyatlari boshqa sohalarga qaraganda juda katta bo‘lib hisoblanadi. Shu tufayli respublikadagi iqtisodiy barqarorlik va bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o‘tish jarayoni tadbirkorlarga keng yo‘l ochishi bilan birga, uni jadal rivojlantirish imkoniyatlarini tug‘dirmoqda. Jahondagi har bir davlatning iqtisodiy yuksalishida asosiy omillardan biri tinchlik, osoyishtalik, barqarorlik va ijtimoiy adolatdan iboratdir. O‘zbekiston hozir Markaziy Osiyo mintaqasidagi iqtisodiyoti barqaror rivojlanib borayotgan davlatlardan biri bo‘lib, o‘ziga xorijiy investorlarni, ishbilarmonlarni va turistlarni jalb qiluvchi hududlardan biri hisoblanadi.
O‘zbekistonning jahon turizm bozoridagi salohiyatiga baho beradigan bo‘lsak, uning Markaziy Osiyo davlatlari ichida eng yuqori imkoniyatlarga ega ekanligini ko‘ramiz, bu haqida respublika hududida mavjud bo‘lgan to‘rt mingdan ortiq qadimiy me’morchilik, monumental san’at yodgorliklari dalolat beradi. O‘zbekiston tarixiy me’morchilik yodgorliklarning umumiy soni bo‘yicha jahondagi yetakchi o‘nta mamlakatlar qatoriga kiritilib, to‘rtta yirik shaharlari Samarqand, Buxoro, Xiva va Shahrizabz YUNESKO tomonidan jahon madaniyati yodgorliklari markazi sifatida tan olingan va xalqaro tashkilot tomonidan muhofazaga olingan. Respublikada xalqaro turizmni rivojlantirishda tarixiy-madaniy obidalar bilan bir qatorda dam olish va madaniy hordiq chiqarish uchun xizmat qiladigan turistik ob’ektlarning ham mavjudligi muhim ahamiyat kasb etmoqda.