Режа: Номинал узиш токи

Улаш вақти т_в.в - улашга берилган команда вақтидан бошлаб то занжирда ток пайдо бўлгунча кетган вакт.
6. Номинал узиш токидаги тикланувчи кучланиш параметрлари тикланувчи кучланиш тезлиги, нормаланган эгри чизиқ, амплитудадан ошиб кетувчи ҳамда тикланувчи кучланиш коеффитсиенти.
Номинал кучланиши 110 кВ ва ундан юқори бўлган ўчиргичлар номинал узиш токидан катта бўлмаган қ.т. токида узоқ бўлмаган (ўчиргич ўрнатилган жойдан 0,5-5 км бўлган) қ.т. ни узиши керак.
Ёй сўндирувчи қурилмали контакт тизим, ток ўтказувчи қисмлар, корпус изолясион конструксия ва юритма механизми ўчиргич ҳисобланади.
Конструктив хусусияти ва ёй сўндириш усулига қараб қуйидаги ўчиргичлар бўлади: мойли бакли (катта ҳажмдаги мойли), кам мойли (кичик ҳажмдаги мойли), ҳаво, элегаз, электромагнит, автогаз, вакуумли ўчиргичлар, нормал режимдаги токларни узиш учун мўлжалланган юклама ўчиргичлари махсус гуруҳга киритилади.
ўчиргичлар ўрнатилишига қараб ёпиқ жойга, очиққа ўрнатиладиган ҳамда комплект тақсимлаш қурилмаларига ўрнатиладиган бўлади. Узишдаги (т_с.в) тез ишлаш даражасига қараб: ўта тез таъсир этувчи т_с.в = 0,06-0,08 с; таъсири тезлашган т_с.в = 0,08-0,12 с; тез таъсир этмайдиган т_с.в = 0,12-0,25 с ўчиргичларга бўлинади.
Ўчиргичлар қуйидаги асосий қисмлардан иборат.

1. 
   Корпус ёки бак.
   
2. 
   Чиқишлар.
   
3. 
   Контактлар системаси.
   
4. 
   Ёй сўндириш қурилмаси.
   
5. 
   Ёй сўндириш муҳити (ҳаво, мой, элегаз, вакуум).
   
6. 
   Узгичнинг юритмаси (қўлда, ҳаволи, соленоидли).
   

Электр энергетикада узгичларнинг қуйидаги турлари кенг қўлланилади:

	6 кВ	10 кВ	35 кВ	110 кВ	220 кВ	500 кВ	750 кВ	1150 кВ
1.Мойли бакли узгичлар	-	-					-	-
2.Кам мойли узгичлар			-		-	-	-	-
3.Ҳаволи узгичлар	-	-	-					
4.Елегазли узгичлар	-	-	-			-	-	-
5.Вакуумли узгичлар					-	-	-	-
6.Электр магнит узгичлар			-	-	-	-	-	-
7.Юклама узгичлари			-		-	-	-	-

Мойли бакли ўчиргичлардаги мой ёйни сўндириш ва ток ўтказувчи қисмларни изолясиялаш учун хизмат қилади.
10 кВ гача бўлган кучланишларда (35 кВ гача бўлган айрим ўчиргичларнинг турларида) ўчиргич битта бакка эга бўлиб, унда учала фазанинг ҳамма контактлари бўлади, куч-ланиш катта бўлганда ҳар қайси фаза учун ўзининг баки бўлади.
57-расмда ёйни сўндириш учун махсус қурилмага эга бўлмаган бакли ўчиргич схемаси кўрсатилган. ўчиргичнинг пўлат баки 1 болтлар ёрдамида қуйма чўян қопқоқ 3 га маҳкамлаб осиб қўйилган. Қопқоқ орқали олтита чинни изолятор 4 ўтган бўлиб, уларнинг ток ўтказувчи стерженларининг учига қўзғалмас контактлар 7 маҳкамланган. Қўзғалувчан контактлар 8 контакт кўприк ёки траверсада туради. Уларга ҳаракат ўчиргич қопқоғи остига жойлашган юритма механизмидан изолясияланган тортқи ёрдамида берилади. Уланганда траверса кўтарилган бўлади ва контакт кўприк қўзғалмас контактлар орасидаги занжирни туташтиради. Бунда узувчи пружина 5 сиқилган бўлади. ўчиргич уланган ҳолатда юритманинг илмоки ёрдамида ушлаб турилиб, у вал 6 билан боғланган бўлади
Автоматик равишда эки қулда узганда илмок бўшайди ва пружина таъсирида траверса пастга тез тушади (ҳаракат тезлиги 1,5-2,7 м/с га этади). Бунда ўчиргичнинг ҳар бир қутбидаги иккала нуқтада занжир узилади. Ҳосил бўлган ёйлар мой 2 ни парчалаб, уни буғлантиради, 70% гача водороди бўлган газ-буғли пуфак ҳосил бўлади. Пуфак ичидаги босим 0,5-1 МПа га этади, бу газларнинг ионсизлаш қобилиятини оширади. Ёй 0,08-0,1 с вақт ўтгач сўнади. Бакнинг деворларида муҳофазаловчи изолясион қопламлар 9 бор.
57-расмда кўрсатилганидек, ўчиргичнинг бакига мой тўла қуйилмай, балки қопқоқ тагида ҳаво ёстиғи қолдирилади. Бу ёйни сўндириш жараёнида ҳосил бўладиган, юқори босимдан келиб чиқадиган ўчиргич қопқоғига бериладиган кучли зарбий камайтириш учун керак.
Агар мой сатҳи керагидан анча паст бўлса, у ҳолда газлар қопқоқ тагига кучли қизиган ҳолда келади; бу водород билан ҳаво аралашмасининг портлашига олиб келади.
Кўриб чиқилган ўчиргичда ёйни сўндириш учун махсус қурилма бўлмаганлиги учун, унинг узиш қобилияти юқори эмас. Бу конструксиядаги ўчиргичлар 6-10 кВ ли (ВМБ-10, ВМЕ-6, ВМЕ-10, ВС-10) қурилмаларда қўлланилади, бироқ ҳозирги пайтда улар кам мойли ўчиргичлар томонидан сиқиб чиқарилмоқда. 35 кВ ва ундан юқори кучланишли ташқи қурилмалар учун бакли мойли ўчиргичлар конструксиясининг соддалиги сабабли ҳозирги пайтда ҳам этарли даражада кенг қўлланилмоқда. Кўриб чиқилган оддий ўчиргичларга нисбатан улар махсус қурилмалар ўчириш камераларига эга.
Ишлаш принсипи бўйича ёй сўндирувчи қурилмаларни уч гуруҳга бўлиш мумкин:
автопуфлагичли, буларда ёй зонасида газнинг катта тезликда ҳаракатланиши ва юқори босим ҳосил бўлишига ёйда ажраладиган энергия сабаб бўлади;
мойни мажбурий пуфлаш йўли билан— буларда ажраш жойига мой махсус гидравлик механизмлар ёрдамида юборилади;
магнит ёрдамида мойда сўндириш, буларда ёй магнит майдон таъсирида тор канал ва тирқишларга йўналтирилади.
Автопуфлагичли ёй сўндирувчи курилмалар энг самарали ва оддий ҳисобланади. Шуни айтиб ўтиш керакки, автопуфлаш қурилмаси ёйдаги ток қанча катта бўлса, шунча самаралироқ ишлайди. Кичик токларни узишда газларнинг босими унча катта бўлмаслиги мумкин, шу сабабли пуфлаш этарли бўлмай, ёйни сўндириш чўзилади. Шунга кўра автопуфлашли баъзи сўндирувчи қурилмалар кичик токларнинг сўнишини таъминлайдиган қўшимча мойни мажбурий пуфлаш билан тўлдирилган.
Қаттиқ камералар кўринишидаги ёй сундирувчи қурилмалар, одатда, юқори кучланиш киришининг ток ўтказувчи стерженининг пастки учига маҳкамланади. Айрим ўчиргичларда ёй сўндирувчи камера штанганинг пастки қисмига маҳкамланади. Камерада ўчиргичнинг номинал кучланишига қараб бир ёки бир нечта узилишлар бўлиши мумкин. Кучланиш қанча юқори бўлса, узилиш шунча кўп талаб этилади. Асосий узилишлар орасидаги кучланишни бир хил тақсимлаш учун уларга параллел шунтловчи қаршиликлар уланади. Асосий узилишларда ёй сўнгандан сўнг, шунтловчи қаршиликлардан ўтаёттан ток, одатда, камерадан ташқарида ёрдамчи узилишда сўндирилади.
Ёй сўндирувчи қурилмаларда изолясияловчи пластинкалар ва чиқиш тешиклари ёрдамида иш каналлари ҳосил қилиниб, улар орқали мой ва газлар ҳаракатланади (пуфлаш). Каналларнинг жойлашувига қараб камералар кўндаланг, бўйлама ва қарама-қарши кўндаланг пуфловчи камераларга бўлинади.
Бакли ўчиргичларда қиздирувчи қурилма хам кўзда тутилган бўлиб, у ҳаво ҳароратлари паст бўлганда (-15°С ва ундан паст) уланади. Мойнинг қовушоқлиги ортганда ўчиргичнинг қўзғалувчан қисмларининг сурилиш тезлигини камайтирмаслик мақсадида шундай қилинади.
Бакли ўчиргичларнинг асосий камчилиги, мой ҳажмининг катта бўлишидир. Бакли ўчиргичларнинг улаш вақтини камайтириш учун пневматик ва пневмогидравлик юритмалар қўлланилади.