Reja: Ontologiya borliq haqidagi ta‟limot. Falsafa tarixida borliq haqidagi qarashlar evolyusiyasi

---

2-MAVZU: BORLIQ FALSAFASI (ONTOLOGIYA) 
 
REJA: 
1. Ontologiya borliq haqidagi ta‟limot. Falsafa tarixida borliq haqidagi qarashlar 
evolyusiyasi. 
2. Borliq shakllarining tasnifi: tabiat borlig„i va ma‟naviy borliq, ijtimoiy borliq va inson 
borlig„i. Virtual borliq tushunchasi 
3. Substansiya va substrat tushunchasilari. Geotsentrik va nogeotsentrik moddiy tizimlar 
4. Xarakat borlikning mavjudlik sharti. Falsafa tarixida makon va vaqtga substansional va 
relyasion yondashuvlar 
Tayanch tushunchalar 
Olam, monizm, dualizm, plyuralizm, substansiya, substrat, individual olam, ijtimoiy olam, 
real olam, virtual olam; Borliq, yo„qlik, mavjudlik, reallik, materiya, harakat, fazo, vaqt; tabiat, 
muhit, biosfera, noosfera, hayot, ekologiya, naturfilosofiya, ekologik ong. 
Falsafa fanining borliq haqidagi masalalarni o„rganuvchi qismi ontologiya deb ataladi. 
Ontologiya so„zi Yunoncha ontos (mavjudlik) va logos (ta‟limot) so„zlarining birikmasidan 
tashkil topgan bo„lib, «mavjudlik haqidagi ta‟limot», ya‟ni borliq haqidagi fan ma‟nosini 
ifodalaydi.
Bu atama fan tarixida birinchi bor 1513 yil R.Gokleniusning «Falsafa lug„ati»da, so„ngra, 
X.Volf (1679 -1754) ning falsafaga oid darsligida qo„llanilgan bo„lsada, ulardan ilgari qadimgi 
Yunon faylasuflari ham ontologiyaning mazmunini ifodalovchi turli fikrlarni ilgari surishgan. 
Ular ontologiyani «haqiqiy borliqni nohaqiqiy borliqdan ajratib oluvchi borliq haqidagi 
ta‟limotdir» deb hisoblashgan.
Borliqning o„zi nima? Bu savolga javob berish uchun borliqning inson va insonlar hayoti 
bilan bog„liq ildizlariga nazar tashlashga to„g„ri keladi. Kishilar qadimdan o„zlarini qurshab 
turgan tabiat va jamiyat, inson va insoniyat haqida o„ylar ekan, atrofida sodir bo„lib turgan 
narsalar va hodisalarni, o„zgarishlarni kuzatishgan. Ba‟zi narsalar hozir mavjud, keyinchalik esa 
yo„qolib ketadi, kecha yo„q bo„lgan ba‟zi narsalar esa bugun paydo bo„ladi. SHular asosida 
kishilarda mavjudlik va yo„qlik haqida tasavvurlar, qarashlar vujudga kelgan. 
Kishilar o„zlarining ham dunyoga kelishi (tug„ilishi), yashashi va nihoyat vafot etishi 
(o„lishi), «yo„qlikka aylanishi» haqida o„ylay boshlashadi. SHu asosda kishilarning «bu dunyo» 
va «u dunyo» (narigi dunyo), ya‟ni odamning vafotidan so„ng uning ruhi ko„chib o„tadigan 
«dunyolar» haqidagi tasavvurlari paydo bo„lgan. Kishilar o„zlarining kundalik tajribalari asosida 
atrofidagi dunyoning hozir mavjudligi, o„zlari tug„ilmasdan ilgari ham mavjud bo„lganligiga va 
keyinchalik ham mavjud bo„lib qolishiga ishonishgan. SHu tarzda ularda «borliq» va «yo„qlik» 
haqida tasavvurlar shakllangan.
Borliq turli konsepsiyalarda turlicha talqin etiladi. Markaziy Osiyo tuprog„ida vujudga 
kelgan zardushtiylik ta‟limotida borliq quyosh va olovning hosilasidir, alangalanib turgan olov 
borliqning asosiy mohiyatini tashkil etadi, deb hisoblangan. CHunki bu g„oya bo„yicha, har 
qanday o„zgarish va harakatning asosida olov yotadi va u borliqqa mavjudlik baxsh etadi. 
Qadimgi Yunon faylasufi Suqrot borliqni bilim bilan qiyoslaydi va uningcha, biror narsa, 
biz uni bilsakkina bor bo„ladi, insonning bilimi qancha keng bo„lsa, u shuncha keng borliqni 
qamrab oladi, deb hisoblaydi. Qadimgi dunyoning atomist olimi Demokrit borliq atomlar 
majmuasidan iborat deb tushuntirgan. Uning fikricha, borliqning mohiyati uning 
mavjudligidadir. Mavjud bo„lmagan narsa yo„qlikdir. 
Islom ta‟limotida esa borliq bu ilohiy voqelikdir. YA‟ni u Olloh yaratgan mavjudlikdir. Bu 
borada vahdati vujud va vahdati mavjud ta‟limotlari bo„lgan. Islom diniga mansub mutafakkirlar 
borliq haqidagi ta‟limotni har taraflama rivojlantirganlar. Masalan, Forobiy fikricha, ilk borliq 
azaliy Ollohning o„zidir. Beruniy fikricha, borliq shunday umumiylikki, u hamma narsaning 
asosida yotadi, demak, borliq hamma narsaning asosidir.

---

Evropada o„tgan olimlar David YUm va Jorj Berkli borliqni sezgilarimiz majmuasi deb 
talqin etishgan. Xegel esa borliqni mavhumlik, mutloq ruhning namoyon bo„lishi, deb ta‟riflaydi. 
Ko„pgina naturfalsafiy qarashlarda borliqni hozirgi zamon bilan, ya‟ni shu aktual olamga 
bog„lab tushuntirdilar. 
Aslida, borliq keng falsafiy tushuncha bo„lib o„ziga butun mavjudlikni, uning o„tmishi, 
hozir va kelajagini ham qamrab oladi. Faylasuflar borliqni tushuntirish uchun yo„qlik 
tushunchasini unga antipod qilib olishgan va shu asosda borliqning zaruriy mohiyatini ochishga 
intilganlar. Materialistik adabiyotlarda borliqni ob‟ektiv reallik bilan, materiya bilan 
aynanlashtirib tushuntirishadi.