Reja: Tashkiliy hujjatlar(Guvohnoma,yo’riqnoma, izom-Ustav) Shartnomaning o’ziga xos xususiyatlari. Faroyish hujjatlari(biyruq, buyruqdan ko’chima) Ko’rsatma, Farmoyish. Mashg`ulot maqsadi

Tayanch tushunchalar:
Ish yuritish qoidalari, hujjatlar, guvohnoma, yo’riqnoma,Nizom-
Ustav,ariza, buyruq, buyruq ko’chirmasi, farmoyish


1.Tashkiliy hujjatlar (Guvohnoma, yo’riqnoma,nizom-Ustav)
Bugungi kunda “Milliy tiklanishdan - mil­liy yuksalish sari” degan ustuvor goya asosida o’z taraqqiyotining tamomila yangi bosqichiga dadil qadam qoyayotgan mamlakatimizda barcha sohalardagidek davlat tilining o’rni va nufuzini oshirish borasida ham tub burilish jarayonlari boshlandi. Prezidentimiz SH.Mirziyoev o’zbek tiliga davlat tili makomi berilganining o’ttiz yilligiga bagishlangan tantanali marosimdagi nutqida har birimiz davlat tiliga bo’lgan e’tiborimiz mustaqillikka bo’lgan e’tibor deb, davlat tiliga extirom va sadoqatni ona-Vatanga extirom va sadoqat deb bilishimiz, shunday qarashni hayotimiz qoidasiga aylantirishimiz lozimligini aytib o’tdi.
Mazkur tarixiy nutqda ta’kidlanganidek, “dunyodagi qadimiy va boy tillardan biri bulgan o’zbek tili xalqimiz uchun milliy o’zligimiz va mustaqil davlatchiligimiz tim- soli, bebaxo ma’naviy boylik, buyuk qadriyatdir”. Albatta, bu bebaxo boylik, buyuk qadriyat milliy o’zlikning asriy ildizlari sifatida ozbek kavmining ona tili sifatida o’zbekning milliy-ma’naviy dunyosini charog’on qilib tursa, davlat tili sifatida ko’p millatli mamlakatimiz fuqarolari qalbiga bir davlatga, bir yurtga mansublik, birdamlik tuyg’ularini joylaydi, ularni yagona davlat ramzi sanalmish bayroq, gerb, madhiya kabi muqaddas timsollar singari bir yurtning sadoqatli farzandlari bo’ib birlashtiradi.
Davlatimiz rahbari 2019 yil 21 oktyabr kuni imzolagan “Ozbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeini tubdan oshirish chora-tadbirlari to’g’risida’gi Farmonida xaqli ravishda alohida qayd etganidek, “bugungi globallashuv davrida har bir xalq, har qaysi mustaqil davlat o’z milliy manfaatlarini ta’minlash, bu borada, avvalo, o’z madaniyatini, azaliy kadriyatlarini, ona tilini asrab-avaylash va rivojlantirish masalasiga jiddiy ahamiyat qaratishi tabiiydir”. Ozbek tilining ham ona tili, ham davlat tili sifatidagi taraqqiyotini ta’minlash, hech bir shubxasiz, milliy manfaatlarimiz himoyasini tashkil etadigan muqaddas harakatlardan hisoblanadi.
Davlat tilining jadal joriy qilinishidagi muhim masalalardan biri mamlakatimizda ish yuritish tizimini o’zbek tiliga o’tkazishdan iborat. Bunda ish yuritish bo’yicha turli, xatto aniq sohalar bo’yicha ko’llanmalar yaratish va ko’p nushalarda nashr qilish ham alohida amaliy ahamiyat kasb etadi. Ayni paytda turli soha xodimlarining ish yuritish borasidagi bilim va malakalarini muntazam oshirib borish xam zaruriy extiyojlardandir. Shuning uchun ham hukumatning 2020 yil 3 martdagi qaroriga muvofiq, Alisher Navoiy nomidagi Toshkent Davlat o’zbek tili va adabiyoti universiteti huzurida hududlardagi Davlat universitetlari va pedagogika institutlari qoshida bo’linmalarga ega bo’lgan Davlat tilida ish yuritish asoslarini o’qitish va malaka oshirish markazi tashkil etildi.
O’zbek tliga 1989 yil 21 oktyabrda o’zbek tiliga “Davlat tili maqomini berish haqida” Qonun qabul qilindi. (1995 yil, 21 dekabrda o’zbekiston respublikasining Oliy majlisining 4 –sessuyasida “Davlat tili haqida”gi qonunning yangi tahriri qabul qilindi.)
O’zbekston respublikasi Konstitutsiyasining 4-moddasida shunday deyilgan: “O’zbekiston Respublikasining davlat tili o’zbek tilidir” deb e’tirof etilgan.
“Davalt tili haqidagi” Qonunning 8-14-moddalari davlat tilida ish yuritishning tilga aloqador jihatlariga alohida e’tibor qaratiladi.
Davlat tilida Ish yuritishning bevosita asosini rasmiy hujjatlar tashkil kiladi. Mazmunan, hajman va shaklan hilma-hil bo’lgan hujjatlar katt- kichik mehnat jamoalarining, umuman, kishilik jamiyatining uzluksiz faoliyatini tartibga solib turadi. Zero, ujjatlar kechagina paydo bulgan narsa emas, kishilik jamiyati shakllanishi bilanok bu jamiyat a’zolari o’zaro munosabatlaridagi muayyan muhim dolatlarni qat’iy qayd etib borishga ehtiyoj sezganlar. Ana shu edtiyojga javob sifatida, tabiiyki, ilk, ibtidoiy hujjatlar yuzaga kelgan.
Bobilning miloddan avvalgi 1792-1750 yillardagi shodi Xammurapining adolatpesha qonunlar majmui, undan ham qadimroq shod Ur-Nammu (miloddan avvalgi 2112-2094 yillar)ning qonunlari¹ va boshqa manbalarning mavjudligi «hujjatlar» deb ataladigan tartibot vositalarining nechog’li olis va murakkab tarixga ega ekanligini ko’rsatadi. Albatta, kishilik jamiyatining taraqqiyoti, ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlarning almashinishi, aniqrog’i, kishilar ortasidagi ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy munosabatlarning takomillashi barobarida hujjatlar ham takomil topib borgan.
Bugungi kunda fanga tariximizning turli davrlarida o’rxun-enasoy, sug’d, eski uygur, arab va boshqa yozuvlarda bitilgan juda ko’plab hujjatlar, umuman, yozma manbalar ma’lum.
Sharqda X - XIX asrlarda yorlik, farmon, noma, bitimlar, arznoma, qarznomalar, vasika, tilxat yoki mazmunan shunga yaqin hujjatlar nisbatan keng tarqalgan. Yorliklar mazmunan xilma-xil bo’lgan: xabar, tavsif, farmoyish, bildirish, tasdiqlash va x.k. Bu o’rinda To’xtamishxonning 1393 yilda polyak kiroli Yagaylaga yo’llagan yorligi, Temur Qutlugning 1397 yildagi yorligi, Zaxiriddin Boburning otasi Umarshayx Mirzoning marg’ilonlik Mir Sayid Axmad ismli shaxsga 1469 yilda bergan yorligi², Toshkent Hokimi YunusxO’janing 1797 yil 2 iyunda Peterburgga Rossiya podshosiga o’z elchilari orqali yuborgan yorligi va boshqalarni eslatib o’tish mumkin.
Mazkur davr yorliklarida o’ziga xos lisoniy qolip shakllangan, yorliklar matn jihatidan an’anaviy tarkibiy qismlarga ega bo’lgan. Masalan, eslab o’tilgan yorliklarning birinchisi - «To’xtamish suzim Yagaylaga» deb, ikkinchisi «Temur Qutlug so’zim» deb, uchinchisi esa - «Sulton Umar­shayx Baxodur so’zim» deb boshlangan. Bayonda ham muayyan qolip bor, shuningdek, albatta, yorlik yozilgan sana va joy kursatilgan.
XIX asrda Qo’kon xonligida keng tarqalgan xujjatlardan biri «patta»lardir. Pattada ma’lum kishiga muayyan miqdordagi pul, maxsulot, urug (don) yoki boshqa narsalarni berish lozimligi qakida ma’lumot aks ettirilgan. Patta matnlarida ham o’ziga xos doimiy muayyan tarkib va nutqiy qolip borki, bu ham o’zbek (turkiy) hujjatchiligi uzoq tarixiy tajriba va tadrijiy takomil maxsuli ekanligining dalilidir.
Aytish lozimki, yaqin o’tmishimizda barmoq bilan sanarli miqdordagi hujjatlar o’zbek tilida yozilgan. Ammo bu hujjatlarning tilini sof o’zbekcha deb aytish ancha qiyin edi. Yaqin-yaqinlargacha «Berildi ushbu spravkani falonchievga shul haqidakim, haqiqatan ham bu o’rtok shul joyda yashab turadi» kabilidagi 20-yillarda rus tilidan andoza olish tufayli paydo bo’lgan, ya’ni shaklan o’zbekcha ma’lumotnomalar yozib kelindi.
Rus tilida mazkur matnning asli «Dana nasto­yaщaya spravka Ivanovu v tom, chto tovariщ Ivanov deystvi­telьno projivaet po takomu-to adresu» tarzida bo’lib, bu matn til nuqtai nazaridan benihoya tugal, lo’nda va benuqson. Ammo o’zbek tilida ayni so’z tartibini saqlashning o’ziyok o’zbek tilining tabiatiga mutlaqo zid.
Rus tilidan andoza olish (aytish kerakki, bunday hol boshqa tillarda, masalan, tatar tilida ham kuzatiladi), biron-bir darajada bo’lsin, o’zini oqlay olmaydi. Umuman, o’zbek hujjatchiligining boy va uzoq tarixdagi ilk bosqichlaridan ibtido olgan an’anasi mavjud bo’lsa-da, Oktyabr to’ntarishidan keyin boshqa joylarda bo’lgani kabi jumxuriyatimizda hujjatchilik bevosita o’zbek tili negizida rivojlantirilmadi. Bu sohadagi asosiy yo’nalish nusxa ko’chirishdan iborat bolib qoldi.
Ana shuning va boshqa bir qancha omillar natijasida o’zbek tilining rasmiy ish uslubi yaqin tariximizda deyarli takomil topmadi.
Ozbek tiliga davlat tili makomi berilgan bugungi kunda hujjatchilikning shakllanishi uchun butun imkoniyatlar ochildi.
Muassasa, tashkilot, korxona va birlashmalardagi ishni ishlab chikarish taraqqiyotiga muvofiq tashkil etishda, umu­man, boshqaruv sohasida hujjatlarning o’rni va ahamiyati beqiyosdir. Ayni paytda hujjatlar matnini tuzish boshqa­ruv apparati faoliyatidagi eng sermehnat va sermashaqqat jarayondir. Bu jarayonning oqilonaligi va samaradorligini oshirmasdan turib, umumiy boshqaruv madaniyatini yuksaltirib bo’lmaydi.
Jamiyat hayoti barcha jabhalarining jadal rivoji esa boshqaruv madaniyatining darajasiga bevosita bog’liq. Shuning uchun ham zamonaviy rahbar har qanday zaruriy axborotni rasmiy-ish tilining tegishli shakllarida bemalol ifodalay olishi, idoraviy ish yuritish malakalarini puxta egallagan bolishi zarur.
Hozirda rasmiy tadbirlardan tashqari, hozirga qadar o’zbek ti­lida idoraviy ish yuritish sohasida bir necha amaliy ko’llanmalar yaratilib ommaga taqdim qlindi.
Hujjatshunoslikda hujjatlar bir necha jixatlarga kura tasnif kilinadi. Tasniflashda mutlako bir xil guruhlashtirish mavjud bo’lmasa-da, har qalay, ularni bir qadar yagonalashgan holda guruhlashtirish mumkin.
Hujjatshunoslikdagi ana shu an’anaga ko’ra ish yuritishdagi hujjatlar, eng avvalo, tuzilish o’rniga ko’ra tasnif qilinadi.
Bu jixatdan ichki va tashqi hujjatlar farqlanadi.