Reja: Tutash avlodlar iqtisodiy o*sish modelida jamg‘arishning mohiyati va omillari Uy

Uy xo‘jaIiklari jamg‘armaIari va investitsiyalari

Bir qator mamlakatlar tajribasi iqtisodiyotning o‘sish sur’atlari bilan uy xo‘ja1ik1arining tasarrufdagi daromadlarida jamg‘armalaming ulushi o‘rtasida yaqqol ifodalangan o‘zaro bog‘1iqlik mavjudligini ko‘rsatadi. Mamlakatimiz iqtisodiyotida ham uy xo‘jaliklarining jaıng‘armalarini investitsiyalarga aylantirish borasida bir qator muammolar mavjud bo‘lishiga qaramasdan, uy xo‘jaliklarining jamg‘arilgan moliyaviy resurslariga muhim investitsion manba sifatida qaraladi.

Aholi daromadlarining o‘sishi uy xo‘jaliklarining jamg‘armalaridan investitsion resurslar sifatida foydalanish imkoniyatlarini ko‘rsatib beruvchi muhim ko‘1satkich hisoblanadi.
Jamg‘arına1ar muammosini va investitsion resurs sifatida uning o‘ziga xos xususiyatlarini to‘liqroq tushunib olish maqsadida V.K.Gurtov tomonidan taklif etilgan guruhlashtirish asosida biz uy xo‘jaliklari jamg‘armalarining tasniflanishini amalga oshirdik.
Uy xo‘jaliklari jamg‘armalaridan to‘IaqonIi ravishda foydalanish bugungi kunda investitsiyalarni moliyalashtirishning barqarorligini ta’min1ashning muhim yo‘llaridan biri hisoblanadi. Jamg‘armalar va investitsiyalar o‘rtasidagi farqning kattaligi jamg‘arma1arning kapitallashuvini ta’minlash ınexanizmining yetarlicha taraqqiy etmaganligi bois, bugungi kunda investitsiyalash uchun foydalanil- mayotgan resurslarning yetarlicha ekanligini ko‘rsatib beradi. Mamlakatimizda uy xo‘jaliklarining jamg‘armalaridan investitsion jarayonlarda foydalanish darajasi hamon pastligicha qolmoqda.


3.3-rasm. Uy xo‘jaliklari janıg‘arnıalarining tasniflanishi

Iqtisodiyotning real sektorida foydalaniluvchi investitsion resurslar doirasiga jamg‘armalarning bosqichma-bosqich transformatsiyasi iqtisodiyotni barqarorlashtirishning muhim omili bo‘lib hisoblanadi. Aholi daromadlarining kapitallashuvi, shaxsiy jamg‘armalarning investitsiyalarga aylanishi ma’lum darajada kapital chegaralarini kengaytiradi, deyarli har bir uy xo‘jaligi a’zosini bir paytning o‘zida ham ishlab chiqaruvchi va investorga aylantirib qo‘yadi. Shu sababli ham, ko‘pchilik mamlakatlarda aholi omonatlarini himoyalash davlatning muhim funksiyalaridan biri hisoblanadi. Aholi jamg‘armalari kapitallasha borib, investitsion resurslarning muhim manbalaridan biriga aylanadi. Zero, jamg‘armalar hajmi qanchalik katta bo‘1sa va faol tarzda kapitallasha borsa, investitsiyalash natijasiga bog‘1iq ravishda shaxsiy daromadlarning shakllanishi ham shuncha katta ijobiy o‘zgarishga ega bo‘ladi."

Uy xo‘jaliklarining moliyaviy resurslaridan samarali foydalanish

uchun aholining jamg‘arish borasidagi faolligini oshirish talab etiladi. Bu esa o‘z navbatıda xususıy manbalar va mabIag‘Iar hisobiga investitsion resurslarni shakllantirish; inflyatsion jarayonlarni jilov- lagan holda yaxlit tarzda pul muomalasi va pul-kredit tizimini barqa-
" i£ıaxoaa II.B. ‹tıHHaHcoaoe noaepenııe naceneııııs a top-poaaıııııı ınıaecrrtıtııii // Gııııaucsı n xpe,qn,2007.N•18.-C.29-36.
rorlashtirish; inoJiya bozorlarida chayqov operatsiyalarini eng past darajagacha tushurish; aholi turli ijtimoiy qatlamlarining iqtisodiy jihatdan himoyalanganligini kuchaytirish imkonini beradi.
Bozor munosabatlari sharoitida davlat va shuningdek, moliya va fond bozorlarining subyektlari jamg‘arish jarayonlarining zaruriy tomonlari hisoblanadilar. Mazkur subyektlar talab va taklif mexanizmi asosida jamiyatni taraqqiy ettirish uchun amaldagi qonunchilik asosida jamg‘armalarni investitsiyalashga qayta taqsimlashni amalga oshiradilar. Jamg‘armalarni turli omonatlarga va moliyaviy vositalarga jalb qilish — shaxsiy iste’mol sohasiga put muoamalasining naqdsiz hisob —kitoblar tizimini, elektron o‘tkazmalar va shu kabi shakllarini joriy etishni tashkillashtirishdagi muhim bosqich hisoblanadi. Jamg‘armalaming tashkiliy shakllari muomala sohasida tejashga imkon bergani holda, kassa xarajatlarini kamaytirish imkonini beradi.
Rossiyalik tadqiqotchi I.P. Xominichning ta’kidlashicha, fond bozorlarida uy xo‘jaliklarining investitsion faolligining past darajasi moliya — kredit institutlarining tarkibiy jihatdan yetarlicha rivojlan- maganligi, turli investorlar uchun mo‘ljallangan rang-barang moliyaviy instrumentlar taklifining mavjud emasligi, investitsiyalash borasida yetarlicha axborotlar bazasining yo‘qligi, investitsion faoliyat borasida uy xo‘ja1ik1arida tajribaning yetarlicha emasligi, mamlakat aholisida jamg‘armalarni investitsiyalash borasida madaniyatning to‘liq shakllanmaganligi kabi sabablar bilan izohlanadi.' ⁹
Taraqqiyot yo‘lidan ildam harakat qilayotgan barcha mamlakatlar jamg‘armalardan investitsiyalami moliyalashtirishning muhim manbai sifatida keng ko‘lamda foydalanganliklariga guvoh bo‘lamiz. Aholi jamg‘arish jarayonining asosiy subyekti hisoblanadi, chunonchi aholi jamg‘armalar, shu jumladan uzoq muddatli jamg‘armalaming asosiy manbai bo‘lgan pu1 mablag‘lariga egalik qiladi. Shu sababli ham, uy xo‘ja1ik1ari boshqa institutsional sektorlar, eng avvalo kornonalarga nisbatan sof Creditor hisoblanadi. Shu tariqa, aholining jamg‘arilgan aktivlari yangitdan barpo etilayotgan kapitalning asosiy manbai bo‘Jib hisoblanadi. Mamlakatimizda investitsiyalashni tashkil etish va uni moliyalashtirish borasida keng ko‘lamli ishlar amalga oshirilayot- ganligiga qaramasdan aholi jamg‘arma1arini iqtisodiyotning real
'Woiiuiim H.H. &iiiiaiicoaue arriiasi nouaunn•rx xoszñcra a cipyirrype iiHaeciiiunouiisix pecypcoa//banxoacxiie ycnyru,2003.N.•9.-C 19-26.
sektoriga jalb qilish ishlari yetarlicha samara berayotgani yo‘q. Jamg‘armalaming bugungi kunda yetarlicha investitsiyalarga aylan- mayotganligi natijasida asosiy fondlarning yangilanishi, o‘sishi va mehnat unumdorligining ortishiga asoslangan iqtisodiy taraqqiyotning jadallashuvi o‘ta sust kechmoqda. Keyingi yillarda ijobiy iqtisodiy o‘sish sur’atlari kuzatilayotgan bo‘lsada, u ko‘proq ekstensiv tavsifga ega bo‘lib, asosan ichki talabni kengaytirishga asoslanadi. Bunday holatda iqtisodiy o‘sish sur’atlari sekinlashishi tabiiy hol hisoblanadi.
Uy xo‘jaliklari faoliyati samaradorligini tahlil qilishda uy xo‘jaligining samaradorligi o‘zini o‘zi keltirib chiqaruvchi ko‘rsatkich emasligiga e’tibor qaratishimiz lozim, zero uy xo‘jaligi faoliyatining samaradorligini oshirishga bir qator omillar va mavjud tartibga solish ınexanizmining qay yo‘sinda tashkil etilganligi ta’sir ko‘rsatadi.
Iqtisodiy kategoriya sifatida uy xo‘jalik1ari faoliyat ko‘rsatishining samaradorligi bir tomondan, uy xo‘jalik1ari o‘rtasidagi, ikkinchi tomondan esa — ishlab chiqarish omillaridan xo‘jalikning o‘zida oqilona foydalanish va ma’1um bir aniq shart —sharoitlarda mazkur omillarni bozorda samarali sotishni tashkil etish borasida bozor, davlat va koıxonalar o‘ıtasidagi iqtisodiy aloqalaming ıımumiyligi bilan aniqlanadi ²⁰. Uy xo‘jalik1ari faoliyatining umumiy samaradorligi xo‘jalik faoliyatining natijalari bilan tashqi va ichki omillarning ta’sirini inobatga olgan holda amalga oshirilgan xarajatlar o‘rtasidagi nisbati sifatida namoyon bo‘ladi. Umumiy ko‘rinishda uy xo‘jalik1ari faoliyat ko‘rsatishining samaradorligini quyidagicha ifodalashimiz mumkin:
S uy xo‘j.' Natija — Xarajat
“Uy xo‘jaligi — bozor” aloqalari tomonidan uy xo‘jalik1ari faoliyat ko‘rsatishining samaradorligini qarab chiqamiz. Uy xo‘ja1igining bozor aloqalariga jalb qilinganligini ko‘rsatuvchi ko‘rsatkich ular tomonidan olingan daromad hisoblanadi. Bu daromad miqdori ichki va tashqi daromadlar miqdoriga bog‘liq bo‘ladi. Uy xo‘jaligining ichki daromadlari tartibga soluvchi mexanizmlar ta’siri ostida bo‘lgani holda, uy xo‘jaligining o‘zida shakllanadi va iste’mol qilinadi. Ichki daromad ny xo‘jaligining o‘z ehtiyojlari uchun qondiriluvchi iste’mo1

”Mauoxıuıa H.B. ‹î›ııııaııcoaoe cocrozuııe qosıdıtfHhm xo8xiicıa xax axoııoınınecxoro cy6mma//

‹Pzuaııcsı,20O2.Ne9.-C 29-31
mahsulotlari va ishlab chiqarish omillari ko‘rinishidagi mablag‘ va vositalarda ifodalanadi. Tashqi daromadlar bevosita bozoming tartibga soluvchi roli ta’siri ostida shakllangani holda, ishlab chiqarish omillari va ishlab chiqarish natijasi bo‘lgan mahsulotlarni bozorda naq pulga sotish yoki natural ko‘rinishda ayirboshlash natijasi va shuningdek, qaytarib bermaslik sharti asosida olinuvchi daromadlarning umumiyligi sifatida namoyon bo‘1adi. Tashqi daromadlar quyidagi tartibga soluvchi subyektlar evaziga ham shakllanadi. Bular qatoriga uy xo‘jaliklari korxonalardan oluvchi ish haqi va bir qator imtiyozlami, davlat tomonidan taqdim etiluvchi bir qator ijtimoiy transfertlar va imtiyozlar (bepul ta’1im, bepul tibbiy xizmatlar va shu kabi1ar)ni kiritishimiz mumkin.
O‘z navbatida ularning har biri bevosita yoki bilvosita ko‘rinishda namoyon bo‘1adi. Uy xo‘jaliklarining bevosita yoki to‘g‘ridan —to‘g‘ri daromadi tovar va xizmatlarni, ishlab chiqarish omillarini sotishdan olinuvchi daromad manbalarini o‘zida ifoda etadi. To‘g‘ridan —to‘g‘ri ko‘rinishdagi ichki daromad — uy xo‘jalikIarining ichki ehtiyojlarini qondirish uchun xo‘ja1ikning o‘zida ishlab chiqarish omillaridan foydalanilgan holda ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlardan olingan daromadni o‘zida ifoda etadi. To‘g‘ridan —to‘g‘ri ko‘rinishdagi tashqi daromad — bozorda ishlab chiqarish omillarini, tovar va xizmatlarni sotishdan olingan daromadlarni o‘zida kas ettiradi.
Uy xo‘jaliklarining bilvosita daromadlari bilvosita manbalardan shakllanuvchi daromadlarni ifoda etadi. Bilvosita ko‘rinishdagi ichki daromadlar — uy xo‘jaligi sektori ichida tekin asoslarda olinuvchi turli daromad manbalaridan tashkil topadi. Bilvosita ko‘rinishdagi tashqi daromadlar —davlat, korxonalar tomonidan uy xo‘jaligi a’zolariga tekin asosda to‘1ab beriluvchi daromadlarni ko‘zda tutadi.
Uy xo‘jaliklarining samaradorligini bevosita va bilvosita olingan daromadlar qiymatini bevosita va bİlvosita ko‘rinshdagi sarf-xarajatlar qiymatiga nisbati sifatida qarab chiqish maqsadga muvofiq sanaladi. Tegishli chora —tadbirlar tizim.ini amalga oshirish hisobiga uy xo‘ja- liklari faoliyat ko‘rsatishining samaradorligini oshirishga erishishimiz mumkin. Bu xil chora — tadbirlarni quyidagi turlarga bo‘lishimiz mumkin:

• 
  xo‘jalikning o‘zini takomillashtirish borasidagi chora —tadbirlar;
  
• 
  tartibga solishning bozor mexanizmini takomillashtirish borasidagi chora —tadbirlar;
  
• 
  korxonalar va uy xo‘ja1iklari o‘rtasidagi munosabatlarni takomillashtirish bo‘yicha chora —tadbirlar;
  
• 
  davlat tomonidan tartibga solish mexanizmini takomillash- tirishga oid chora —tadbirlar.
  

Mazkur tizimning tarkibiy qismlaridan biri bo‘lib, uy xo‘ja1ik1arini davlat tomonidan tartibga solish mexanizmini takomillashtirish hisob- lanadi. Bizning fikrimizcha, uy xo‘jaliklari faoliyatini rejalashtirishda davlat quyidagi chora — tadbirlarni amalga oshirishi maqsadga muvofiq hisoblanadi: mehnatga haq to‘lashning eng kam miqdorini yashash minimumi darajasigacha ko‘tarish ta’lim va sog‘liqni saqlashga davlat budjeti xarajatlarini oshirish.
Uy xo‘jaliklari ijtimoiy takror ishlab chiqarishning barcha to‘rt bosqichida ishtirok etadi. Ishlab chiqarish bosqichida, tovar va xizmatlarni ishlab chiqarishda uy xo‘jaligi a’zolarining ishtiroki amalga oshadi. Taqsimlash bosqichida uy xo‘jaligi ma’lum bir daromadga egalik qiladi va olingan daromadlardan soliq to‘1aydi, daromadning ma’lum bir qismini vaziyatdan kelib chiqqan holda jamg‘aradi. Uy xo‘jaliklari o‘z ixtiyorlaridagi resurslarni sotishdan daromad olar ekan, turli iste’mol ne’matlarini xarid qilish uchun cheklangan daromadlarini taqsimlash borasida qarorlar qabul qiladilar. Naflilikni maksimallashtirish uy xo‘jaliklarining bosh iqtisodiy manfaati hisoblanadi. Iste’mol ne’matlarini tanlash asnosida uy xo‘ja1iklari bozor talabini shakllantiradilar. Ayirboshlash bosqichida uy xo‘jaligi qimmatli qog‘ozlar bilan bog‘liq operatsiyalarda ishtirok qiladi, kommunal xizmatlar uchun to‘lovlarni to‘laydi, kreditlardan foydalanadi, xo‘jaliklararo transfertlarni amalga oshiradi. Iste’mo1 bosqichida uy xo‘jaliklari ichki ishlab chiqarish jarayonida resurslardan foydalanadi va iste’mo1 talabini shakllantira borib, ishlab chiqarish jarayoni natjasi sifatida olingan ne’matlarni o‘z a’zolarining ehtiyojlarini qondirish uchun sarflaydi.