Reja: Tutash avlodlar iqtisodiy o*sish modelida jamg‘arishning mohiyati va omillari Uy

Guruhlar
sektorlari	Iqtisodiyot tarmoqlari	Raqobat afzallihlari
Kuchli raqobat mavqeyiga ega bo‘lgan tarmoqlar	Xomashyo va qazib chiqarish	Rangli metal- lurgiya, paxtani qayta ishlash, neft-gaz, og‘ir sanoat	Yuqori raqobatbardoshlik afzalliklariga ega
Nisbiy raqobatbardoshlik mavqeyiga ega bo‘lgan tarmoqlar	Iste’mol tovarlari ishlab chiqarish	Mashinasozlik, avtomobilsozlik, yengil, kimyo, oziq-ovqat	Nisbiy past raqobatbardoshlik afzalliklariga ega
Potensial raqobatbardoshlik mavqeyiga ega tarmoqlar	Yuqori qo‘shilgan qiymatga ega tayyor mahsulotlar ishlab chiqarish	Mikroelektronika- axborot kompleksi, farmatsevtika, mikrobiologiya	Potensial rivojlangan raqobatbardoshlik afzalliklariga ega

Qayta ishlash tarmoqlarida birinchi kategoriyali kuchli raqobatbardosh guruhga sanoatning quyidagi xomashyo va qazib chiqarish sektorlari kiradi: neft-gaz, rangli metallurgiya, paxtani qayta ishlash sanoati. Ushbu tarmoqlar hissasiga mamlakat sanoat eksportining 70 foizdan ortig‘i to‘g‘ri keladi. Tashqi bozorda tarmoqni raqobatbardoshligini aks ettiruvchi ko‘rsatkich hisoblangan umumiy sanoat ishlab chiqarish hajmida eksport mahsulotlari ulushi o‘sish tendensiyasiga ega: rangli metallurgiyada 72 dan 85 foizga, qora metallurgiyada 28,2 dan 55 foizga, neftegazda 20,1 dan 47 foizga, paxta tozalashda 87 dan 90 foizga o‘sgan. Ushbu tarmoqlarning raqobatbardoshlik indikatori boshqa ishlab chiqarish turlariga nisbatan ancha yuqori hisoblanadi.

Ikkinchi guruh raqobatbardoshlik salohiyatiga ega bo‘1gan istemol tovarlari ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan tarmoqlarga quyida- gilar kiradi: yengiJ sanoatning qayta ishlash tarmoqchalari, oziq-ovqat sanoati, avtomobilsozlik. Mahalliy istemol tovarlari raqobatbardoshligi
indeksi xomashyo ishlab chiqarishdagi shakllangan raqobatbardoshlik ko‘rsatkichiga nisbatan birmuncha past. Umumiy ishlab chiqarish hajmida eksport mahsulotlarini yengil sanoatdagi ulushi 35 foiz, mashinasozlikda 25,5 foiz, oziq-ovqat sanoatida 5 foiz. Ushbu tarmoqlarning tashqi bozordagi raqobatbardoshligi sanoatning o‘rtacha darajasidan taxminan 20-25 foiz past Ii isob1anadi’ ⁷.
Umuman olganda sanoat tarmoqlariiiing raqobatbardoshligini pastligi muammosi saqlanib qolmoqda. Qayta ishlash sektori tarmoq- laridagi asosiy mahsulotlarini ishlab chiqarishni ichki xarajatlari jahondagi o‘rtaclia narx darajasiga yaqinlashib qolgan holda, ba’zi mahsulotlar turlari bo‘yicha o‘rtacha jahon baxosiga nisbatan yuqori. Ushbu tendensiya moddiy texnika va energetika xarajatlari ulushini yuqori darajada saqlanib qolayotganligi bilan belgilanadi.
Sanoatda innovatsiyalanii rivojlantirishda foydalanilmagan quyi- dagi imkoniyatlar mavjud: sotilgan sanoat mahsulotining umumiy hajmida innovatsion mahsulot ulushi 2,8 foizni tashkil etadi.
Sanoat ishlab chiqarishini umumiy hajmida yuqori texnologik maxsulot ishlab chiqarish ulushi 2011-yilda 10,8 foizni tashkil etdi. Bu esa sanoat jihatdan taraqqiy etgan mamlaktlarga nisbatan past hisoblanadi (30-35 foizdan kam emas)²'.
Yuqori texnologik sektoming rivojlanishida radiosanoat, hisoblash texnikasi sanoati, tibbiy, fiziologiya va biologiya asboblari, optik va optik-mexanik asboblar va apparaturalar, texnologik jarayonlarni nazo- rat qilish va tartibga solish asboblari, fizikaviy, mikrobiologiya sanoati, kimyoviy tola va iplar tadqiqoti uchun asboblar ishlab chiqa- rishning pasayish tendensiyasi kuzatilmoqda. Ushbu holat sanoatning umumiy raqobatbardoshlik darajasiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini ta’minlashda mam- lakat sanoati yetakchi o‘rin tutadi. Shuning uchun mamlakat sanoatning raqobatbardoshligini oshirish va barqaror o‘sish sur’at- larini ta’minlash uchun quyidagi chora-tadbirlari amalga oshirish zarur:

' ⁷ Cipaieriin qnHeñuiero nossiuieiiiis xoiixypeirrocnoco6iiocrii iiaqiioiimiiioñ axozomzii: uajepiinbt IV-ro copia axouoviiicioz / ora.pea. M.n. Hapziixyzoz. -Tauixeirr: BaktriaPress, 2012. C. 29.

’"Vuia uaii6a: C. 30

• 
  texnologik jarayonlarni takomillashtirish hamda hom ashyo, material va energiya resurslari sarf me’yorini 10-15% ga tushirish hisobiga tannarxni pasaytirish va ishlab chiqarish xarajatlarini qisqartirish, 2015-yilga borib sanoatda sarflanadigan energiya ulushini kamida 30% kamaytirish ²’;
  
• 
  ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish darajasini va sanoat bo‘yicha yiliga mexnat unumdorligini 6-7% ga oshirish, foydalanish va noishlab chiqarish xarajatlarni qisqartirish, xodimlar sonini optimallashtirish; .
  
• 
  sanoat tarmog‘ida faoliyat ko‘rsatayotgan yirik korxonalardagi ma’naviy va jismoniy jihatdan eskirgan ishlab chiqarish vositalarini yangilashni jadallashtirish, ishlab chiqarish quvvatlarini yanada modernizatsiyalash hamda korxonalarda jahon andozasi talablari darajasida muvaffaqiyatli sinovdan o‘tgan zamonaviy texnologiyalarni jadal joriy etish;
  
• 
  ishlab chiqarishni samarali diversifikatsiyalashuvi va an’anaviy tarmoqlar eksportini (neft-gaz sanoati, rangli metallurgiya, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlash, shu jumladan paxtani) ta’minlovchi xomashyo resurslarini qayta ishlashni chuqurlashtirish yo‘na1ishlariga innovatsiyani qo‘1lash;
  
• 
  kichik biznes va xususiy tadbirkorlar ishtirokida fan sig‘imkor1igi yuqori bo‘Igan, yuqori te.xnologik loyihalar doirasida innovatsiyalarni moliyalashtirish Fondini yaratish;
  
• 
  yirik korxonalarga investitsiyalarni jalb qilish va yuqori texnologik mahsulot eksportini qo‘llab-quvvatIash bo‘yicha samarali xalqaro innovatsion hamkorlikka jalb qilish mexanizmlarini yaratish;
  
• 
  mahalliy mahsulotlar sotish bozorlarini o‘rganish va ularning mos bozor segmentlaridagi o‘rnini aniqlash yo‘nalishida marketing tadqiqotlarini amalga oshirish;
  
• 
  bozor “signallari”ni doimiy mavjud ınasshtabi va turli xil tovar va xizmatlarga istiqboldagi talabi, ularning texnik, iqtisodiy va ekspluatatsion darajasiga talablar monitoringini (ichki va tashqi) tashkil etish;
  

” O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyotining mustaqillik yillaridagi (1990—2010- yillar) asosiy tendensiya va ko‘rsatkıchları hamda 2011—2015-yillarga mo‘1ja11angan prognozlari: statistik to‘plam. —T.: “O“zbekiston”, 2011. 126-b.

• 
  texnologiyalar transferti sohasida xalqaro hamkorlikning huquqiy mexanizmlarini yaratish;
  
• 
  yuqori texnologik mahsulotlar ishlab chiqarishni rag‘batlantirish uchun bojxona qonunchiligini va ma’murchiligini takomillashtirish;
  
• 
  korxonalar moliyaviy faoliyati samaradorligini oshirish: sanoat taimoqlari korxonalari tarkibining moliyaviy menejer va boshqaruv- chilari tayyorlash darajalarini oshirish ³⁰.
  

Nazorat savollari

1. 
   Iste’mol, jamg‘arma va investitsiyalarning iqtisodiy mazmunini qisqacha ta’riflang.
   
2. 
   Iste’mol va jamg‘armaning miqdorini aniqlovchi asosiy omillarini sanab ko‘rsating.
   
3. 
   Iste’mo1 va jamg‘arma funksiyalarining grafikdagi tasvirini chizib, ularga shartli raqamlar qo‘lIagan holda tushuntiring.
   
4. 
   Jamg‘arish normasi qanday aniqlanadi? Unga qanday omillar ta’sir ko‘rsatadi?
   
5. 
   1ste’molga va jamg‘armaga o‘rtacha moyillik deganda nimani tushunasiz? Iste’mol va jamg‘armaga qo‘shilgan moyillik qanday aniqlanadi?
   
6. 
   Investitsiyaning iqtisodiy mazmunini qisqacha ta’riflang.
   
7. 
   Investitsiyalarga sarflarning darajasini qanday omillar belgilab beradi? Ulaming qisqacha tavsifmi bering.
   
8. 
   Yalpi investitsiya va amortizatsiya nisbati o‘zgarishining iqtiso-
   

diyotga ta’siri qanday?

9. 
   Jamg‘arma va investitsiya o‘rtasidagi muvozanatning klassik modelining mohiyatini tushuntirib bering.
   
10. 
    O‘zbekistonda hozirgi paytda ishlab chiqilayotgan davlatning tarkibiy-investitsiya dasturlari qanday yo‘na1ishlarga qaratilgan?
    
11. 
    Iqtisodiy institutlar, ulaming milliy iqtisodiyotda raqobat muhitini shakllantirishdagi roli qanday?
    
12. 
    Raqobatni rivojlantirishning muhim strategik maqsadi nimalarga asoslanadi?
    
13. 
    
    O‘zbekistonda raqobat munosabatlarini shakllantirishning iqtisodiy institutlari.
    

’° Sparrøs ueñiiiero noøsnueHiis xoiixypeuvocøccoöuoCTH HßĘHOHBiiHOñ 3ROHOMEH: uaiepiiosi IV-re 'ßopyøa axououiicnø / are.pet. M H. Hap3iixynoø. —Taiiłxeirr: BaktriaPress, 2012. C. 30-31.