Rossiya musulmonlari modern asriga qadam qo‘ydi

Kirillashtirish va ruslashtirish

1938-yilda SSSRdagi barcha tillar (gruzin va arman tillaridan boshqa) kirill alifbosiga o‘tkazilishi haqida qaror qabul qilindi. 1939-yilda Kirill o‘zbek alifbosini ishlab chiqish komissiyasi tuzildi. Komissiya jami oltita kirillashtirish loyihasi ustida ish olib bordi va axiyri bittasida to‘xtadi. 1940-yil 8-may kuni O‘zbekiston SSR Oliy Soveti III sessiyasida kirillcha o‘zbek alifbosi qabul qilindi. 1942-yil 1-yanvari unga to‘liq o‘tishning oxirgi kuni etib belgilandi.

O‘zbek yoshlari kirill alifbosi bilan tanishmoqda.

Foto: Wikipedia

Yangi yozuv imlo qoidalarida parallel ravishda baynalmilal so‘zlarni o‘zbek tili fonetik qoidalari asosida talaffuz qilish amalda taqiqlandi. Baynalmilal so‘zlar uchun yagona standart sifatida rus tili talaffuzi qabul qilindi. Bu me’yorga ko‘ra, endi barcha baynalmilal so‘zlar o‘zbek tiliga rus tilidan o‘tishi hamda rus tilidagiday talaffuz qilinishi shart emas. O‘xshash shakllarni rus tili qoidalari asosida urg‘u bilan farqlash belgilab qo‘yildi. Masalan, “akadémik” – akademiya a’zosi, “akademík” – akademiyaga oid. Qoida urg‘u doim oxirgi bo‘g‘inga tushadigan o‘zbek tilining talaffuz me’yorlariga mos kelmasligi inobatga olinmadi. U radio va gazeta orqali zo‘r berib targ‘ib qilindi.

Alifboni o‘zgartirish bo‘yicha muhokamalar davom etganiga qaramay, qabul qilingan loyihaga faqat bitta o‘zgartirish kiritildi: 1956-yilda apostrof o‘rniga ъ harfi qabul qilindi.

Shu tariqa o‘zbek tilini lotinlashtirishning birinchi loyihasi muvaffaqiyatsizlik bilan yakun topdi. Ikkinchi loyiha 1991-yildan boshlandi. Lekin bu alohida maqola bo‘ladigan mavzudir.

2. Birinchi Butunittifoq Turkologik Qurultoyi (azarb. Birinci Turkoloji Qurultay) - birinchi Turkologik Qurultoy, 1926 yil 26 fevraldan 5 martgacha Ozarbayjon SSR poytaxti Boku shahrida bo'lib o'tgan.

1925 yil avgustda SSR Xalq Komissarlari Kengashi Butunittifoq Turkologik Qurultoyini chaqirishga qaror qildi. Qurultoy masalasi birinchi marta Ozarbayjon tomonidan bir yil oldin SSSR hukumatiga berilgan. Lotin yozuvida yozma masalalarni hal qilish zarurati Ozarbayjon mahalliy tarixiga bag'ishlangan 1-Qurultoyda ko'tarilgan va SSSR hukumati tomonidan Turkologik Qurultoy, SSSR Fanlar akademiyasi va Butunittifoq Sharqshunoslik assotsiatsiyasini chaqirish to'g'risida qaror qabul qilinganidan olti oy oldin.

SSSR Xalq Komissarlari Sovetining qarori bilan Org. Qurultoyga tayyorgarlik ko'rish bo'yicha komissiya. Unga quyidagilar kiritilgan: Agamala-o'g'li (avvalgi), M. PAvlovich, G. Dabiyev, Bartold, Samoilovich, J. Korkmasov, G. Broydo, Tyurakulov, Zifeld, Fitret, Choban-zade, Ashmarin, Odabash, Novshirvano, Baytursun Yusuf Zade.

Org Komissiya "VESTNIK" tomonidan nashr etilgan bo'lib, uning sahifalarida Butunittifoq Turkologik Qurultoyini tayyorlash bo'yicha barcha ishlar to'g'risida xabar berilgan.

Qurultoyda markaz va joylar olimlari, shuningdek chet eldan kelgan olimlar ishtirok etishdi. Sovet Ittifoqi mintaqalarida joylashgan turkiyzabon respublikalarning ilmiy va jamoat tashkilotlaridan kelgan 111 kishi va ilmiy olam vakillari - 20 kishi yig'ildi. Taqdimotlar Vasiliy Bartold, Ilya Borozdin, Bekir Choban-zade, Mehmet Fuat Köprülü-Zade, Nikolay Poppe, Aleksandr Samoilovich, Sergey Oldenburg, Lev Shcherba va boshqalar. Qurultoy rezolyusiyasini uning hamraisi J.Korkmasov taqdim etdi.

Birinchi Butunittifoq Turkologik Qurultoyi Sovet Ittifoqida Turkologiyaning rivojlanish tarixida katta rol o'ynadi.

30-yillarning oxirida ko'plab qurultoy ishtirokchilari panturkizm, millatchilik, aksil-inqilobiy faoliyatda ayblanib, qatag'onga uchragan va vafot etgan. Ular orasida Aleksandr Samoylovich, Jalol Korkmasov, Bekir Choban-zade, Usmon Akchokrakli, Axmet ​​Baytursinov, Salman Mumtaz, Ruhulla Axundov, Isidor Baraxov, Xanafi Zeynalli, Hikmet Djevdet-zade va boshqalar bor edi.

1976 yil 28 aprelda Turkmaniston Fanlar akademiyasining Maxtumquli nomidagi Til va adabiyot institutida Birinchi Turkologik Qurultoyning 50 yilligiga bag'ishlangan "Turkman filologiyasining dolzarb muammolari" mavzusida yosh filologlarning Ikkinchi Respublika konferentsiyasi bo'lib o'tdi.
3. Lotin alifbosi dastlab miloddan avvalgi II asrda qadimgi Rimda paydo bo‘lib, so‘ngra takomillashib borgan. Eramizning VIII asriga kelib esa lotin alifbosi asosida boshqa xalqlarning yozuvlari paydo bo‘la boshlagan. Bu yozuv asta-sekinlik bilan Yevropa, Osiyo va hatto Afrika davlatlariga ham tarqaldi. Hozirgi paytda jahon ahlining 30 foizi yoki 70 dan ortiq mamlakat shu yozuv turidan foydalanadi. Bu davlatlarning 30 dan ortig‘i Yevropa, 20 dan ziyodi Osiyo, 20 ga yaqini Amerika mamlakatlaridir. Olamga G‘arbdan lotin harflari, Sharqdan esa arab raqamlari tarqalgan. Shunday yozuv turidan foydalanish ilg‘or davlatlar qatoriga qo‘shilishga intilayotgan mustaqil O‘zbekiston uchun ham ayni muddaodir. Respublikamizning har tomonlama kamol topishini va jahon kommunikatsiya tizimiga kirishini jadallashtiruvchi qulay sharoit yaratish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1993- yil 2-3- sentabr kunlari bo‘lib o‘tgan XII chaqiriq XIII sessiyasida “Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risida”gi qonun qabul qilindi va unga 1996- yil 6- mayda o‘zgartirishlar kiritildi. Ma’lumki, 2005- yilning 1- sentabridan boshlab barcha o‘rta, o‘rta – maxsus va oliy o‘quv yurtlari, korxona va tashkilotlar tamoman lotin alifbosi asosida ish yuritishga o‘tadilar. Demak, lotin alifbosini bilmaydigan yoki uni to‘liq o‘zlashtira olmagan talabalar, xizmatchilar uchun yetarli darajada savod chiqarish, tez o‘qish malakasini shakllantirish imkonini beruvchi maxsus o‘quv qo‘llanmasi zarur. Ushbu qo‘llanma aynan ana shu zarurat asosida yozilib, undan talabalar, o‘qituvchilar jamoasi, korxona va tashkilotlar xodimlari bemalol foydalanishlari mumkin.
4. 1928- yilning yanvarida Toshkentda Butunittifoq yangi alifbo Markaziy Qo'mitasining ikkinchi plenumi bo'lib o'tadi. Plenumda yangi (lotinlashtirilgan) alifboga o'tish yo'lida uchrayotgan to'siqlarni yengib, alifbo islohotini tezlashtirish kerakligi alohida ta'kidlanadi. Butunittifoq yangi alifbo Markaziy Qo'mitasining ikkinchi plenumidan so'ng yangi o'zbek (lotin) alifbosi Markaziy Qo'mitasi ham o'zining ikkinchi plenumini o'tkazadi, bu plenumda yangi o'zbek alifbosini amalga kiritishning besh yillik rejasi tasdiqlanadi86. 1928- yilning 7- martida O'zbekiston Respublikasi 2- chaqiriq Markaziy Ijroiya Qo'mitasi Oliy Kengashining 3- sessiyasi yangi o'zbek alifbosi Markaziy Qo'mitasining hisobotini va 5 yillik rejasi haqidagi axborotini tinglaydi hamda bu ishni amalga oshinshning yangi tadbirlarini ishlab chiqish lozimligini ta’kidlaydi. Sessiya majlisining bayonnomasida (uning 6- moddasida) qayd etilishicha, O'zbekiston Markaziy Ijroiya Qo'mitasi yangi o'zbek alifbosini Davlat alifbosi deb tan oladi va bu haqda maxsus qaror tayyorlab, uni matbuotda e’lon qilishni Markaziy Ijroiya Qo'mita Prezidiumiga topshirdi. 1928- yilning 11- avgustida O'zbekiston Respublikasining Markaziy Ijroiya Qo'mitasi shu yilning 7- martida bo'lib o'tgan sessiya topshirig'ini amalga oshirish maqsadida 123- sonli maxsus qaror qabul qiladi. Qarorga binoan yangi (lotinlashtirilgan) o'zbek alifbosi Davlat alifbosi deb e’lon qilinadi hamda bu alifboga asta-sekin (bosqichma-bosqich) o'tish tartibining yangi alifbo Markaziy Qo'mitasi rejasiga muvofiq amalga oshirilishi lozimligi ko'rsatiladi. Bu qarorda yangi alifboga to'la o'tishni 1932- yilning oxirigacha yakunlash nazarda tutiladi1. 1928-yilning l-dekabrida O'zbekiston Markaziy Ijroiya Qo'mitasi o'zining 209- sonli qarori bilan shu yilning 11- avgustida qabul qilingan 123- sonli qaroriga o'zgartirish kiritadi, bu yangi (209-sonli) qarorda yangi (lotinlashtirilgan) alifboga o'tish muddatini 2 yilga qisqartirish (uni 1930- yilning 1 - yanvarigacha tugallash) nazarda tutiladi89. 66- §. Ikkinchi davr (lotin grafikasiga asoslangan yillar.) Ikkinchi davr. Bu davr lotinlashtirilgan o'zbek yozuviga to'la o'tish bilan boshlanadi. 1929- yilning 15—23- mayida Samarqandda Respublika til-imlo konferensiyasi bo'lib o'tadi. Unda asosan 3 ta masala - adabiy til, istiloh (termin) va imlo masalalari ko'riladi. Bu konferensiyada adabiy til me’yorlarini belgilashda singarmonizmli qishloq shevalarining xususiyatlarini hisobga olish lozimligi haqida takliflar bo'ladi, shu asosda alifboda ham unlilarni ifodalovchi 9 harfning bo'lishi ma’qullanadi; alifboga bosh harflar qo'shiladi va harflar tartibi belgilanadi. 1929- yilning 10- avgustida O'zbekiston Xalq Maorifi Komissarligi kollegiyasining yig'ilishi bo'lib, unda may oyida bo'lib o'tgan til-imlo konferensiyasi tavsiya qilgan yangi imlo qoidalari tasdiqlanadi91. «Qoidalar» 29 moddadan iborat bo'lib, ularda singarmonizmli sheva xususiyatlarini yozuvda ifodalashga ko'proq o'rin beriladi. Yozuvning ayni shu jihati jamoatchilikda e’tiroz tug'diradi, bu e’tiroz 1933-yilda o'zbek orfografiyasi qoidalarining yangi loyihasi yaratilishiga olib keladi
5. 1926-yilgi Boku syezdida barcha turkiy xalqlar uchun yagona lotin alifbosi joriy etilishi haqida qaror qabul qilindi. Qaror ijrosini O‘zbekistonda ta’minlash uchun bir qancha alifbo loyihalari ilgari surildi. Ular 1929-yil may oyida Samarqandda bo‘lib o‘tgan imlo konferensiyasida ko‘rib chiqildi. Konferensiyada rus turkologlari Aleksandr Samoylovich, Lev Shcherba, qrimtatar tilshunosi Bakir Cho‘bonzoda, o‘zbek olimlari Sadriddin Ayniy, Fitrat va boshqalar qatnashdi.

1928-yilda Yangi alifbo markaziy qo‘mitasi taklif etgan alifbo loyihasi.

Foto: Zaynobiddin Abdurashidov

Muhokamalar natijasiga ko‘ra:

- o‘zbek tilini yozuvda ifoda etish uchun 34 harfdan iborat lotin alifbosi qabul qilindi;

- o‘zbek adabiy tili qipchoq shevalariga asoslanishi belgilandi;

- yozuvda singarmonizm – unlilar uyg‘unligi aks etishi, barcha o‘zlashma so‘zlar bu qonuniyatga moslab yozilishi tasdiqlandi.