Ruwxiyliq tiykarlarin woqitiw metodikasi kk

 
Tayanish tu`sinikleri: Pa`nnin` mazmuni ha`m quram bo`lekleri, za`ru`riy bilimler 
sistemasi, do`retiwshilik iskerlik sistemasi, pa`nnin` oqitiliwinda u`zliksizlik ha`m izshillik 
qag`iydilari, sabaqliqlar, pa`nnin` bag`darlamasi, og`an qoyilatug`in talaplar.
 
Qadag`alaw ushin sorawlar:
1.
«Ruwxiyliq tiykarlari»n oqitiw metodikasi ta`liminin` mazmuni ha`m quram 
bo`lekleri haqqinda mag`liwmat berin`
2.
Do`retiwshilik iskerlik sistemasi degen ne? 
3.
Oqitiwshi ha`m oqiwshi ortasindag`i mu`na`sebetler sistemasi?
4.
Ruwxiyliq tiykarlari bag`darlamasina qoyilatug`in talaplardi atap ko`rsetin`
5.
Al`ternativ bag`darlamalar degen ne? 
A`debiyatlar 
Karimov I.A. Yuksak ma`naviyat-engilmas kuch. T., O`zbekiston, 2008 
S.Otamurodov va boshqalar. Ma`naviyat asoslari. T., 2002 
E.Yusupov. Jamiyat ma`naviy taraqqiyoti. T. 2001 
R.Mavlonova «Pedagogika». T., O`qituvchi, T., 2001
S.Nosirxijaev, M.Lafasov, M.Zaripov. «Ma`naviyat asoslari». 
R.J. Ishmuhammedov. «Innovatsion texnologiyalar yordamida ta`lim samaradorligini 
oshirish yo`llari». T., 2004 yil. 
Azizxo`jaeva N.N. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. T., O`zbekiston 
yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg`armasi nashriyoti, 2006 

---

36 
6 -§. Ruwxiyliq tiykarilarin oqitiw qurallari  
Joba 
1. Ruwxiyliq tiykarlari sabaqlig`i ha`m onin` menen islesiw jollari
2. Ruwxiyliq tiykarlari sabaqlarinda didaktikalik qurallardan paydalaniw
3. Ruwxiyliq tiykarlari pa`ninen dereklerden paydalaniw
«Zamanago`y ta`limnin` o`z neden ibarat boliwi kerek? Oqiwshi yaki talaba qanday bilimge 
iye boliwi lazim? Oqiwshilarg`a qashannan baslap, qanday etip, qanday usilda ha`m uslibta milliy 
qa`driyatlarimiz, u`rp-a`detlerimizdi u`yretiwimiz, teren` an`latiwimiz kerek?» degen sorawlar 
ruwxiyliq tiykarlari pa`ni aldindag`i tiykarg`i mashkalalardin` biri. I.A.Karimov bizde «Ha`r 
qanday oqiw basqishinda aniq talaplar standart da`rejesinde ra`smiylestirilmegen»ligin ayriqsha 
atap ko`rsetip, ta`lim protsessinin` barliq basqishlari ushin mine usinday talaplar islep shig`iw 
za`ru`rligin alg`ashqi ret tiykarlap berdi. 
Son`g`i jillarda ma`mleketimizde mektepte ruwxiyliq tiykarlarin okitiw a`sirese ka`sip-o`ner 
bilimlendiriwi sistemasinda o`z ko`lemi ha`m a`hmiyeti jag`inan og`ada u`lken bolg`an 
o`zgerislerdi a`melge asirdi ha`m asirmaqta. 
Mektep ta`limi aldinda pu`tkilley jan`a maqsetlerdin` qoyiliwi ruwxiyliq tiykarlarin okitiw 
mazmuninin` tu`pkilikli o`zgeriwine alip kelmekte. Ruwxiyliq tiykarlari pa`nin oqitiw kursi 
mazmuninda da, sabaqliq ha`m qollanbalardan paydalaniw metodikasinda da rawajlaniw boliwi 
talap etildi. 
Bu`gingi 
sotsialliq-ekonomikaliq 
mu`na`sebetlerdin` 
qa`liplesiw 
protsessii, 
bazar 
qatnasiqlarinin` ba`sekelesiwi «Kadrlar tayarlawdin` milliy bag`darlamasi», «Bilimlendiriw 
haqqinda»g`i Nizam talaplari ruwxiyliq tiykarlarin oqitiw metodikasina o`z ta`sirin o`tkizbesten 
qoymaydi. 
Ruwxiyliq (arabsha ma`niler jiyintig`i) so`zinin` ma`nisi ku`ta` ken` bolip, ma`nilerdi, 
sonin` ishinde «ilimlerdi biliw» bolip tabiladi. Ruwxiyliq tiykarlari pa`ninin` u`yrenetug`in 
ob`ekti insanlardin` ma`mleketke, ja`miyetke, bir-birine bolg`an mu`na`sebetlerinen ibarat.
Ruwxiyliq tiykarlari kursinin` maqseti okiwshilarg`a olardin` psixologiyaliq o`zgesheliklerin 
esapqa alg`an halda ruwxiy bilimler sistemasin beriwden ibarat bolip tabiladi. Bul bilimler 
sistemasi belgili bir usillar (metodika) arqali okiwshilarg`a jetkiziledi. 
Ruwxiyliq tiykarlari pa`nin oqitiw metodikasi sotsialliq-gumanitar pa`nler sistemasina 
kiriwshi okitiw metodikasinin` o`z aldina pa`n tarmag`i bolip, ja`miyet ta`repinen qoyilg`an oqitiw 
maqsetlerine muwapiq ruwxiyliq tiykarlarin okitiw nizamliqlarin ruwxiyliq tiykarlarinin` 
rawajlaniwinin` belgili bir basqishinda izertleydi. Oqitiwda jan`a maqsetlerdin` qoyiliwi ruwxiyliq 
tiykarlarin oqitiw mazmuninin` tu`pkilikli o`zgeriwine alip keledi. 
Oqiwshilarg`a ruwxiyliq tiykarlari pa`ninen na`tiyjeli ta`lim beriliwi ushin bolajaq oqitiwshi 
ushin o`ndiris ruwxiyliq tiykarlarin oqitiw metodikasin, sabaqliqti teren` o`zlestirip aliwi za`ru`r. 
Sabaqliq yaki derek (kitap) penen islesiw materialdi awizeki bayan etiw metodinin` tiykarg`i 
tu`ri bolip, mektep a`meliyatinda a`hmiyetli orin iyeleydi. 
Oqiw a`debiyatlari menen islesiw quramali psixologiyaliq protsess sanaladi. Ol ta`lim 
protsessinde oqitiwshi ta`repinen bayan etilip atirg`an bilimler, informatsiyalardi kitap tekstinen 
ko`rip, sanali qabil etiw iskerligin rawajlandiriwdi na`zerde tutadi. Ta`lim protsessinde usi 
metodtan paydalaniw oqiwshilarda kishi izertlewlerdi alip bariw ko`nlikpelerin qa`liplestiriwge 
ja`rdem beredi. 
Sabaqliq ha`m kitap penen islesiw eki bag`darda alip bariladi: 
1. Sabaq protsessinde sabaqliq ha`m oqiw a`debiyatlari (derekler) menen islesiw;
2. Sabaq temasina baylanisli halda ha`mde klasstan tis sha`rayatlarda sabaqliq ha`m oqiw 
a`debiyatlari menen o`z betinshe islesiw.
Uliwma orta bilim beriw mekteplerinin` joqarg`i klass oqiwshilarin sabaqliq ha`m basqa 
okiw materiallari menen birge har qiyli qosimsha a`debiyat, ilimiy ha`m ilimiy-ha`mmebap 
maqalalar ha`m sonday-aq gazeta-jurnallar materiallarinan paydalaniwg`a u`yretip bariw lazim.
Ruwxiyliq tiykarlarin oqitiw metodikasinin` predmeti to`mendegilerden ibarat:

---

37 
1. Ruwxiyliq tiykarlari pa`nin oqitiw ha`m onnan go`zlengen maqsetti tiykarlaw (ne ushin 
Ruwxiyliq tiykarlari okitiladi, u`yreniledi) 
2. Ruwxiyliq tiykarlari pa`nin oqitiw metodikasi mazmunin ilimiy islep shig`iw (nenii 
u`yretiw) bir sistemag`a keltirilgen bilimler da`rejesin oqiwshilardin` jas o`zgesheliklerine say 
keletug`in etip qalay bo`listirse, pa`n tiykarlarin u`yreniwde izshillik tamiynlenedi, oqiw islerine, 
oqiw sabaqlari beretug`in ju`kleme saplastiriladi, ta`limnin` mazmuni okiwshilardin` aniq bilim 
ha`m biliwi imkaniyatlarina say keledi. 
3. Oqitiw metodlarin ilimiy islep shig`iw (qa`lay okitiw kerek, yag`niy okiwshilar ha`zirgi 
ku`nde za`ru`r bolg`an sotsialliq-gumanitar bilimlerdi, eplilik, ko`nlikpelerdi ha`m aqiliy iskerlik 
qa`biletlerin iyelep aliwlari ushin okiw isleri metodikasi qanday boliwi kerek?) 
4. Oqitiw qurallari – sabaqliqlar, didaktikaliq materiallar, ko`rgizbeli qollanbalar ha`m oqiw-
texnikaliq qurallardan paydalaniw (nenin` ja`rdeminde oqitiw). 
5. Ta`limdi sho`lkemlestiriwdi ilimiy islep shig`iw (sabaqti ha`m ta`limnin sabaqtan tisqari 
formalarin sho`lkemlestiriw). 
Buni to`mendegishe aniq ko`z aldina keltiriw mu`mkin: oqitiw mazmuni, oqitiw 
maqsetleri, oqitiw qurallari, oqitiw formalari.
Oqitiwdin` maqseti, mazmuni, metodlari, qurallari ha`m formalarinin` metodikaliq 
aspektlerinin` tiykarg`i strukturalari quramali bolip, olardi belgilew oqitiwshi sheberligine 
baylanisli bolip tabiladi. Bul protsess a`meliy imkaniyatlar menen ken`irek baylanissa, ko`birek 
na`tiyje beriwi mu`mkin.
Sabaqliq ha`m oni jaratiwshilarg`a qoyilatug`in talaplar:
a) sabaqlikta ilimiy bilimler sistemasi ha`m olardin` ko`lemi bag`darlama talaplarina ha`m 
usi klass oqiwshalarinin` jas o`zgesheliklerine say keletug`in boliwi;
b) sabaqliqta bayan etilgen ilimiy bilimlerdin` teoriyaliq tiykarlari ha`m ideyaliq bag`dari 
sistemali ha`m izshil boliwi;
v) sabaqliqta keltirilgen da`lillerdin` isenimli boliwi, aniq ta`riypleniwi, tiyisli juwmaqlar 
shig`ariliwi ha`mdeusi arqali oqiwshilarda en` jaqsi insaniy pa`ziyletler ornawin atap ko`rsetiwi 
lazimlig`i;
g) teoriyaliq bilimler a`meliyat penen baylaniskan boliwi;
e) sabaqliq jaqsi bezetilgen boliwi, bazi materiallar – su`wret,sxema, test ha`m basqa 
illyustratsiyalar menen bayitiliwi;
j) an`sat,janli tildejaziliwi, pikirlerdin` aniq ha`m qisqa boliwi;
z) sabaqliqtin` sirtqi ko`rinisi, bezetiliwi sol klass oqiwshilarinin` estetik talg`amlarina say 
keletugin boliwi lazim. 
Rawajlaniw ma`nis-mazmuni, onin` pa`tleri ja`miyet progressinin` barliq da`uirlerinde 
insanlardin` ruwxiy kamalati da`rejesine baylanisli bolg`an.
Qay jerde ruwxiy rawajlaniw joqari bolip, ag`artiwshiliq-ta`rbiyaliq isler aqilg`a muwapiq 
jolg`a qoyilg`an bolsa, sol jerde ja`miyet sotsialliq o`lshemler tiykarinda tez rawajlang`anlig`i 
tariyxtan ma`lim. Biz qurip atirg`an demokratiyaliq huqiqiy ma`mlekettin` u`sh a`hmiyetli 
ta`repi bar. Bul ekonomika, siyasat ha`m ruwxiyliq. Usi u`sh faktor qanshelli bekkem ha`m o`z-
ar ku`shli dialektikaliq baylanista bolsa, keleshegimiz rawajlaniwi da sonshelli isenimli boladi. 
Ja`miyet tez rawajlanadi. Joqari ruwxiy parizlar keshe yaki bu`gin oylap tabilg`an emes. Olar 
insaniyattin` neshe-neshe a`sirlik turmisliq ta`jiriybesi dawaminda ju`zege keledi. Ruwxiyliq 
insang`a anna su`ti, ata u`lgisi, u`giti menen sin`ip kelgen. 
G`a`rezsiz respublikamizdin` bu`gingi ag`artiwshiliq ha`m ruwxiy turmisinda a`sirlerge 
ten` sezilerli o`zgerisler ju`z bermekte. Milliy da`stu`rlerimiz ha`m a`sirlik qa`driyatlarimiz 
tiklenbekte, olardin` turmisimizdag`i orni ja`ne de bekkemlenbekte. Jamiyet ruwxiylig`in ja`ne 
de joqarilatiw ushin, rawajlandiriwdin` o`zine ta`n jolinan baratirg`an ma`mleketimiz 
rawajlaniwinin` u`stinlikke iye bag`darlarinin` biri ekenin bu`gin ayqin ko`rip turippiz. O`ytkeni, 
puxaralardi milliy g`a`rezsizlik ideyasi ha`m ideologiyasi ruwxinda tarbiyalawda ruwxiyliqtin` 
roli ten`siz ekenligi ha`mmege ma`lim.

---

38 
Ku`shli, qu`diretli ma`mleket ku`shli ruwxiyliq negizinde ju`zege keledi. G`a`rezsizlikke 
erisilgen da`slepki ku`nlerden-aq ata-babalarimiz ta`repinen a`sirler dawaminda jaratilip kelingen 
og`ada u`lken,biybaha ruwxiy ha`m ma`deniy miyrasimiz, milliy qa`driyatlarimizdi tiklew 
ma`mleket siyasati da`rejesine koterilgenligi na`tiyjesinde xalkimizdin o`z ta`g`dirinin` haqiyqiy 
iyesi, o`z tariyxinin` do`retiwshisi, o`zine ta`n milliy qa`driyatlardin`, ma`deniyattin` iyesi 
sipatinda ta`n alindi. Qisqa waqit ishinde ja`miyetimizdin` barliq tarawlarinda, sonin` ishinde, 
ruwxiy-ma`deniy tarawda ko`zge ko`rinerlik o`zgerisler a`melge asirildi. En` quwanishlisi sonda, 
tariyxiy, milliy ha`m moralliq qa`driyatlar ha`mde da`stu`rlerdin`, muqaddes zamiynimizdin` 
ja`miyetti ruwxiy joqarilatiwdag`i orni ha`m a`hmiyeti qayta tiklendi. 
Ruwxiylik tiykarlarin okitiw qurallarina birinshiden O`zbekstan Respublikasi Prezidenti 
shig`armalari kirediyu O`ytkeni ma`mleketimizde xalkimiz ma`nawiyatin tiklewde Prezident 
Islam Karimovtin` roli u`lken. Jurtbasimizdin` «O`zbekstan XXI a`sir bosag`asinda: 
qawipsizlikke qa`wipler, turaqliliq sha`rtleri ha`m rawajlaniw kepillikleri», «Ba`rkamal a`wlad - 
O`zbekstan progressinin` fundamenti», «Ja`miyetimizdin` ideologiyasi xaliqti xaliq, milletti 
millet qiliwg`a xizmet etsin», «Milliy g`a`rezsizlik ideologiyasi – xaliq itiqati ha`m ulli 
keleshekke isenimi», «Ruwxiy o`rlew jolinda», «Mektep – progress, ma`deniyat ha`m baxit 
gilti», «Joqari ma`nawiyat – jen`ilmes ku`sh» ha`m basqa shig`armalarinda zamanago`y milliy 
tikleniw ha`m ma`nawiyatti rawajlandiriw ideyalarina tiykarlang`an ruwxiyliq tu`siniklerine 
ta`riyp berilgen. 
Xalkimiz barg`an sayin o`zligin an`lap, g`a`rezsizlik fundamentin bekkemlemekte. Ruwxiy 
joqarilaw barisinda qolg`a kirgizilgen tabislarmenen bir qatarda o`z sheshimin ku`tip turg`an 
mashkalalar da bar. Ha`r bir ma`mlekettin` keleshegi xaliqtin` pa`rawan tinish turmisi, onin` 
erten`gi ku`ni, keleshegi bolg`an jas a`wlad, u`mitli ul-qizlari menen tikkeley baylanisli bolip 
tabiladi. Sonin` ushin da «O`zbekstan keleshegi ulli ma`mleket» degen ibara negizinde en` 
da`slep itibardi jaslarg`a qaratiw ha`m olarg`a barliq imkaniyatlardi jaratip beriwdey ulli 
juwapkershilik jatadi. O`zbekstan Respublikasi Prezidenti Islam Karimov aytip o`tkenindey, 
xaliqtin`, jas a`wladtin` ruwxiy ta`rbiyasi ma`selesinde elege shekem ko`zge ko`rinetug`inday 
tabislar qolg`a kirgizilmegenligi, o`zgerisler bolmag`anlig`i, bul tarawda bir pu`tin kontseptsiya 
ha`m bag`darlamalar, jan`asha jantasiwlarg`a tiykarlang`an sabaqliqlar, oqiw qollanbalarin 
jaratiw islerinde aqsap kiyatirg`animiz sir emes. 
G`a`rezsiz ma`mleketimizdin` joqari ha`m orta arnawli oqiw orinlarinda ruwxiyliq 
tiykarlari pa`nin oqitiwdin` jolg`a qoyilg`anina bir qansha waqit boldi. Joqarida aytilg`aninday, 
1997-jili bul pa`n «Ruwxiyliq ha`m ag`artiwshiliq tiykarlari» degen at penen kirgizilgen edi. 
O`tken da`uirde usi pa`nnin` maqseti ha`m waziypalari tuwrali belgili bir ko`z-qaras payda boldi, 
onin` na`tiyjeliligin arttiriw boyinsha metodikaliq, pedagogikaliq ko`z-qaraslar sistemasi 
qaliplesti. O`zbekstan Respublikasinin` «Bilimlendiriw haqqinda»g`i n`izami ha`m «Kadrlar 
tayarlawdin` milliy bag`darlamasi»na muwapiq bul is-ha`reketlerdi ja`nede jetilistiriw talap 
etildi. O`ytkeni xaliqaraliq standartlardag`i bul hu`jjetler sistemasi moynina du`n`ya ilim-bilimi 
jetiskenliklerinen xabardar, xalkimizdin` atinan ja`ha`n ko`leminde so`z ayta aliwshi, 
O`zbekstannin` 
abiroyin 
ko`tere 
aliwg`a 
qa`biletli 
perzentlerdi 
kamal 
taptiriwday 
juwapkershilikli waziypa ju`klenbekte. 
G`a`rezsizlik jillari puxaralar turmisinda ha`m du`n`ya qarasinda tu`pkilikli burilislar 
da`wiri boldi. Ja`miyetimiz pu`tkilley jan`a kelbet, jan`asha mazmung`a iye bolip barmaqta. Endi 
ha`mme ga`p usi qisqa da`wir ishinde qolg`a kirgizilgen tabislardi asirap-abaylawda. Ha`zirgi 
ku`nde erkin puxara ruwxiylig`in, milliy g`a`rezsizlik ideyasina sadiq, azat shaxsti qa`liplestiriw 
Prezidentimizdin` «Joqari ma`nawiyat – jen`ilmes ku`sh» shig`armasinda atap ko`rsetilgenindey, 
alda turg`an en` aktual waziypa bolip tabiladi. Biz oz haq-huqiqlarin taniytug`in, o`zinin` ku`shi, 
imkaniyatlarina su`yenetug`in, a`tirapinda ju`z berip atirg`an waqiya-qubilislarg`a o`z betinshe 
mu`na`sebet penen jantasatug`in, a`yne payitta shaxsiy ma`plerin ma`mleket ha`m xaliq ma`pleri 
menen uyg`in halda ko`retug`in erkin, ha`r ta`repleme barkamal insanlardi ta`rbiyalawimiz 
kerek, dep atap ko`rsetkenleri orinli bolip tabiladi. 

---

39 
Ma`mleketimizdin` mektepleri, akademiyalik litsey ha`m ka`sip-o`ner kolledjlerinde 
tayarlanip atirg`an qanigelerdi tek g`ana ka`sip ko`z-qarasinan emes, ba`lkim olardin` dun`yag`a 
ko`z-qarasin, ruwxiylig`in, oylawin, ideologiyaliq-siyasiy jetikligin, moralliq barkamallig`in 
ha`m sotsialliq iskerlik aspektlerin esapqa alg`an halda qaliplestiriw og`ada man`izli waziypa 
bolip tabiladi. Bunda juwapkershilik okitiwshilar moyninda turadi. 
Ruwxiyliq tiykarlarin oqitiw qurallarina ekinshiden, sabaqliq ha`m oqiw qollanbalari 
kiredi.
Oqiwshilardin` do`retiwshi izlenisleri, qosimsha bilim aliwg`a bolg`an za`ru`rliklerin 
qanaatlandiriwda, do`retiwshilik penen paydalaniwda sabaqliqlar man`izli a`hmiyetke iye. 
Sabaqliqtan paydalaniw, onin` menen islesiw jollarinda modul oqitiw texnologiyalarinan 
paydalaniw maqsetke muwapiq bolip tabiladi. Bunda tema, tamamlang`an pikirdi bo`limlerge, 
bo`limlerdi bolsa blok modullarg`a ajiratiladi.
Ha`r bir bo`limdi oqiwshilar o`z betinshe o`zlestiriwi, do`retiwshi iskerlik ornatiwi ushin 
oqiw tapsirmalarin du`zedi. Oqiw tapsirmalari tiykarinda ha`r bir model juwmag`inda soraw-
juwap o`tkiziledi, juwmaq shig`ariladi. Birgelikte oqitiwdin` tiykarg`i ideyasi: okiw 
tapsirmalarin birgelikte orinlaw, birgelikte oqiwdi u`yretiw, kerekli bolg`an informatsiyani izlew 
derekleri, izleniw basqishlari, toplang`an informatsiyalar, materiallar, pikirler u`stinde analiz 
o`tkeriw, juwmaqlar jasaw, jan`a faktlerdi toplaw, uliwmalastiriw ha`m juwmaqlar jasaw, 
aling`an na`tiyjelerdi ra`smiylestiriwden ibarat. Do`retiwshi iskerlik qa`liplesiwi ushin: 
1) oqiwshilarg`a tayar bilimler bermesten, bilimlerdi o`z betinshe o`zlestiriw usillarin 
iyelewi; 
2) bir mashqalani sheshiw ushin ha`r qiyli ko`z-qarasti bayan etiw, basqa sotsialliq-siyasiy 
pa`nler menen izlenisler alip bariw za`ru`rligin tu`sindiriw; 
3) oqiwshilardin` izertlew metodlarinan paydalaniw ko`nlikpelerine iye boliwinin` 
a`hmiyeti, za`ru`r informatsiyalar, faktler, materiallar toplaw, olardi ha`r qiyli ko`z-qarastan 
analizlew, gipotezalardi ilgeri su`riw, juwmaq jasawlari kerek. 
Oqitiwshinin` tiykarg`i waziypalari:
Jaslardi bilimge u`ndew, belsendilikke shaqiriw, a`meliy iskerliktin` ha`r birinde 
bilimlerdin` man`izlilig`in tu`sindiriw, o`zbetinshe jumisqa u`yretiw, jaslarg`a o`z betinshe 
belsendi is talabin sin`diriwden ibarat. 
Mekteptin` waziypasi aniq bilimler ko`lemin bilip g`ana qoymay, ba`lkim o`zlestirilgen 
bilimler, 
aling`an 
na`tiyjeler 
tiykarinda 
talaba-oqiwshilardi 
do`retiwshilik 
jumislari 
ko`nlikpelerin payda etiw ha`m o`z betinshe ta`lim ha`m bilim aliw ushin o`zine ta`n qa`biletti 
qa`liplestire alatugin boliwi lazim: da`stu`rge ko`re oqitiwshi ha`zirge shekem jasqsi 
orinlawshilardi tayarlawdi mo`lsherleydi, mazmunli bilim beredi, lekin usi mazmunli bilimlerdi 
maqsetke muwapiq isletiw usillari haqqinda bilimler bermeydi; do`retiwshi iskerlikti 
rawajlandiriwg`a itibardi kem qaratadi. 
Ruwxiyliq tiykarlarin oqitiwdin` en` a`hmiyetli qurallarinin` biri oqiwshilardin` biliw 
iskerligin rawajlandiriw bolip tabiladi. 
Oqiwshi-talabalardin` janli biliw iskerligi ushin to`mendegiler ta`n bolip tabiladi:
•
Bilimge ha`m oqiw maqsetlerine bolg`an teren`, ha`r ta`repleme qizig`iw;
•
Aqiliy, fizikaliq ha`m intellektual ku`shlerdi belsendi ko`rsete aliw;
•
Diqqat, yad, erk ha`m basqa psixologiyaliq sipatlardi toplaw.
Biliw belsendiligi protsessinde to`mendegi 4 da`reje ajiratiladi:
•
reproduktiv belsendilik. Bunda tayar bilimlerdi iyelewge tayarliq, qayta islew iskerligi 
a`mel kiladi;
•
applikativ belsendilik – og`an qizg`in tan`law-jaratiw iskerligine tayarliq xarakterli bolip 
tabiladi; 

---

40 
•
kommentariydegi belsendilik - ma`nis-mazmunin qizg`in kommentariylew, tu`sindiriw 
ha`m aship beriwge tayarliq; 
•
produktiv (na`tiyjeli) belsendilik – og`an jan`alikti qizg`in do`retiwge tayarliq xarakterli 
bolip tabiladi.
Biliw belsendiliginin` rawajlaniwibir neshe basqishlardi o`z ishine aladi:
•
o`z betinshe is-ha`reketlerge umtiliwda ko`rinetug`in a`meliy iskerliktegi belsendilik;
•
u`yrenilip atirg`an qubilislardin` ma`nis-mazmuni ha`m printsiplerin qolg`a kirgiziwdegi 
umtiliw;
•
do`retiwshi belsendilik (joqari basqish) bolip, ol sebep-aqibet baylanisinan, 
do`retiwshilik pikirlerdin` haqqaniylig`ina, onin` turmisliq ha`m biliw qunina isenim payda 
etiwinen quraladi. Aqildin` rawajlaniwnin xarakterli qa`siyetlerine to`mendegilerdi kirgiziw 
mu`mkin:
•
qorshag`an ortaliqqa belsendi mu`na`sebette boliw;
•
o`zine ma`lim bolg`anlar shegarasinan shig`iwg`a umtiliw;
•
teoriyaliq ha`m a`meliy maqsetlerde bilimlerdi arttiriw ha`m olardi do`retiwshilik penen 
qollaniwdin` udayi za`ru`rligi;
•
baqlawshan`liq, qubilislar ha`m faktlerdin` en` ma`nis-mazmunli aspektlerin ha`m 
baylanislarin ajirata aliw qa`bileti;
•
mashqalalardi ratsional sheshiw ushin za`ru`r bolg`an waziypalar ha`m qurallar 
ortasindag`i baylanislardi ta`miynlewshi ha`reketler ha`m izleniwlerdin` izshilligi;
•
jumistag`i aniqliq ha`m na`tiyjelerdi qolg`a kirgiziwdegi isenimlilikti ta`miynlewshi 
ta`rtiplilik;
•
aqiliy ken`lik – bull aqiliy iskerlik ha`m yadtin rawajlaniwinin` izshilligine tiykarlang`an 
na`tiyje sipat bolip tabiladi;
•
ken` ilimiy infolrmatsiyalarg`a tiykarlaniw qa`bileti;
•
ken` ilimiy gorizont, texnikaliq ha`m komp`yuter qurallarinan paydalaniw epliligi;
•
real bolmis protsesslerin toqtawsiz sa`wlelendiriwshi tu`siniklerdi o`zlestiriw ha`m 
paydalaniwg`a meyillik;
•
aqiliy iskerliktin` dinamikligi; dinamikligi; 
•
o`z betinshelik ha`m do`retiwshilik xarakter.
Rawajlang`an aqildin` en` joqari formasi doretiwshi oylaw bolip tabiladi. Ol insannin` 
biliw basqishi ha`m ob`ektiv bolmisti sa`wlelendiriwshi protsesstin` joqari formasi bolip tabiladi. 
Do`retiwshi oylaw belsendiliktin` ha`m adamnin` o`zbetinshe iskerliginin` joqari formasi 
sipatinda sotsialliq a`hmiyet ha`m biyta`krarliqqa iye boladi. Ol do`retiwshilik juwap talap 
etiletug`in maselenin qoyiliwi; mashqalani ko`re aliwi; aldin ala qoyilg`an gipoteza ha`m 
ma`seleni sheshiw jollari ha`m usillarin aniqlaw ushin za`ru`r bolg`an bilimlerdi 
mobilizatsiyalaw; arnawli baqlawlar ha`m eksperimentler, tuwilg`an pikirlerdi an`latiwdi 
sa`wlelendiredi.  
Informatsiya-kommunikatsiyaliq texnologiyalar turmisimizdin` barlik salalarina kirip 
kelmekte. Texnologiyalarg`a tiykarlang`an okiw protsessin sho`lkemlestiriwde elektron 
sabaqliqlar man`izli orin iyeleydi. Belgili bolg`aninday, elektron sabaqliq degende a`piwayi 
elektron nusqa emes, ba`lkim ren`li su`wretler, ha`r qiyli testler, tablitsalar, u`zindiler, dawis, 
video-ko`rgizbelerdin` zamanago`y ta`rtibi, texnikasi tu`siniledi. Sonin ushin de elektron 
sabaqliklar araliqtan okitiw sistemasinin` tiykari bolip xizmet etedi. 
Ruwxiyliq tiykarlari sabaqlarinda video-ko`rgizbelerdin` qolayliqlari:

---

41 
- oqiw bag`darlamasi tiykarinda u`yreniliwi kerek bolg`an materiallardi okiwshilarg`a 
iqsham, qolay ko`riniste usiniw;
- texnikaliq qurallardin` oqiwshi menen interaktiv usillarda qarim-katnasta bola aliwi;
- okiwshilardin` oqiw materiallarin o`z betinshe u`yreniwi ha`m alg`an bilimlerin test 
sinaqlari tiykarinda sinap ko`riwi mu`mkinligi.
Ruwxiyliq tiykarlari pa`nin oqitiwda test qadag`alawinin` unamli ta`repleri:
1. Sawatli duzilgen test ob`ektiv pedagogikaliq o`lshew qurali bolip, onin` na`tiyjesi 
imtixan aliwshi okitiwshig`a baylanisli emes.
2. Pedagogikaliq test oqiw materiallarinin` bag`darlamaliq mazmunin toliq qamtip aliwi 
mu`mkin.
3. Test qadag`alawinda texnikani qollaniw ansat, bul belgili bir materiallardi yaki pu`tkil 
bir pa`ndi salistirmali tu`rde az u`aqit, kem ku`sh sariplap, g`alaba qadag`alawg`a imkaniyat 
jaratadi. Bul onin` a`xmiyetli u`stinligi bolip tabiladi.
Test usili da ayirim nuqsanlardan jiraq emes. Misali, test okiwshilardin` o`z beinshe 
pikirlew qa`biletlerin qa`lipke salip qoyadi, yag`niy shekleydi; okiwshi o`zinin` psixologiyaliq 
keshirmelerin ko`rsete almaydi; oqiwshinin` basqa shaxsiy sipatlarin bahalap bolmaydi.
Usig`an qaramastan, pedagogikaliq testlerdin` unamli imkaniyatlari ku`ta` u`lken. Testten 
duris ha`m orinli paydalaniw barliq buwinlardag`i oqiw ha`m oqitiw sapasin arttiriwg`a xizmet 
etedi, oqiwshinin` biliw belsendiligin arttiradi.
Test tapsirmalarina qoyilatug`in didaktikaliq talaplar bar. 
Du`zilgen test tapsirmalarinin` barlig`in da birdey isenimli dep bolmaydi. Test sorawlari 
jetik boliwi ushin olardi du`ziwde bir qansha talarlarg`a a`mel kiliw za`ru`r. Bular 
to`mendegiden ibarat: test tapsirmalari mazmuninin` oqiw maqsetlerine muwapiqlig`i; 
materialdin` a`hmiyetliligi ilimiy aniqliq; izshillik; toliqliq ha`m uyg`inliq; o`zlestiriejesine ko`re 
taypalastiriw; na`tiyjelilik; tildin` ra`wanlig`i ha`m aniqlig`i; bir ma`nislilik; qatan` belgilengen 
waqit; iqshamliliq; quramaliliq o`lshemi; duris juwapta qosimsha belgilerdin joqlig`i; 
variativlilik; formasi ha`m mazmuni jag`inan o`z-ara baylanisliliq. 
Endi usi talaplardi birme-bir ko`rip shig`amiz.