S. B. Abbasov cho`llanish muammolari

bosqichga, so`ngra antropogen bosqichga o`tgan. 
Abiogen omillar — geografik qobiq va landshaftlarning jonsiz 
tabiat ta’sirida mavjud bo`lgan omillari. Magadan, birlamchi tog` 
jinslari, iqlim, relyef, Yerning ichki energiyasi hamda kosmik 
energiya. 
Abissal tekisliklar — chuqur suvosti tekisliklarining bir turi. 
Okeanlar tagidagi botiqlar va soyliklarda joylashgan.
Ablyasiya 
(lotincha 
ablatio 
— olib ketish) — 1) 
glyasiologiyada muzlik massasi va qor qoplamining erishi, 
bug`lanishi hamda parchalanishi natijasida kamayishi.
2) Geomorfologiyada nuragan tog` jinslarining oqar suvlar, 
shamol, muzliklar va og`irlik kuchi ta’sirida ko`chishi, olib ketilishi. 
Abraziya (qirg`oq yemirilishi), (lotincha – avragio – sindirish)- 
dengiz, ko`l, yirik suv, omborlari qirg`oqlariniyag to`lqinlar 
ta’sirida yemirilishi.
Adirlar — O`rta Osiyo tog`lari etagidagi cho`l va chalacho`l 
qirlar. Neogen va antropogen davrlarining cho`kindi tog` jinslaridan 
tarkib topgan. Farg`ona, Hisor, Surxondaryo vodiylarida ko`proq 
konglomerat va chaqiqtoshlardan iborat bo`lib, ba’zi joylarda lyoss 
bilan qoplangan. Adirlar past-baland bo`ladi. Ularni ko`p joylarda 
soy hamda jarlar kesib o`tib, ayrim-ayrim qismlarga bo`lib oborgan. 
Adirlarning mutlaq balandligi 400-500 m dan 1000-1500 m gacha 
boradi.
Allyuviy (lotincha alluvio yotqiziq) — doimiy yoki vaqtli oqar 
suvlar keltirib yotqizgan tog` jinslari. Ko`proq mayda tosh, shag`al, 
qum va gillardan iborat bo`ladi. Ba’zi tekisliklar, daryolarning 
qayirlari va terrasalari (ko`hna qayir) shunday jinslardan tashkil 
topgan.
Alp burmalanishi — Yer tarixining kaynozoy erasida ro`y 
bergan burmalanish. Nomi shu burmalanishda vujudga kelgan Alp 
tog`lari nomidan olingai. A. b. davrida hozirgi mavjud ko`p yosh 
tog` tizmalari hosil bo`lgan. Bular ikki tog` mintaqasini tashkil 
etadi: Alp-Himolay (Pireneya, Andalusiya, Atlas, Apennin, Alp, 
Bolqon, Karpat, Kavkaz, Kichik Osiyo, Eron, Hindikush, Himolay, 
Birma) va Tinch okean (Koryak, Kamchatka, Saxalin, Yapon, 

---

135 
Yangi Gvineya, Yangi Zelandiya, Antarktida yarim oroli, And, 
Kordil’era) tog`lari mintaqalari. 
Antekliza (yunoncha anti - qarshi va klisis - og`ish)—
platformalarda yer po`stining salgina ko`tarilgan gumbazsimon 
shakllari, gumbazsimon qirlar. Kengligi bir necha yuz km ga yetishi 
mumkin. Yer po`stining uzoq vaqt davomida asta-sekin ko`tarilishi 
natijasida hosil bo`ladi. 
Antitsiklon (yunoncha anti - qarshi, cyklon - aylanuvchi)— 
atmosferada ro`y beradigan katta girdob. Havo bosimidagi farqlar 
ta’sirida shamollar A. markazdan chekkaga tomon yo`naladi. Lekin 
Yerning o`z o`qi atrofida aylanishi ta’sirida shamol Shimoliy 
yarimsharda o`z yo`nalishini o`zgartirib, soat mili harakati 
yo`nalishida, Janubiy yarimsharda teskari yo`nalishda esadi. A. 
soatiga o`rtacha 30 km – tezlikda siljiydi. O`rta Osiyoda tezroq — 
yozda soatiga 49 km, qishda 60 - 65 km tezlikda g`arbdan sharqqa 
tomon siljib boradi. A-da ko`pincha havo ochiq, kechasi salqin, 
kunduzi iliq bo`ladi. 
Ariq — daryo, soy, kanal va boshqalardan sug`orish, suv bilan 
ta’minlash va boshqa maqsadlarda inson kuchi bilan chiqarilgan 
shoxobcha. Ba’zi qadimgi kanallar hozir ham A. deyiladi. 
Chunonchi, Zaxariq, Jilvonariq, Kaykovus arig`i, Damariq va 
hokazo. Ekinlarni sug`orish uchun tortilgan jo`yaklar ham ba’zan 
A. deyiladi.