S-elementlar

Vodorod peroksidi oksidlovchi. H₂O₂ oksidlovchi bo’lganda:
1. Kislotali muhitda H₂O₂ H⁺ ionlari bilan birikib suv molekulasini hosil qiladi.
H₂O₂ + 2H⁺ + 2e = 2 H₂O
2HJ + H₂O₂ = J₂ + 2 H₂O


2J^- - 2 e® J₂ 1
H₂O₂ + 2H⁺ + 2e ® 2 H₂O 1


2KJ + H₂O₂ + H₂SO₄ = J₂ + 2 H₂O + K₂SO₄
2J^- + 2 e ® J₂ 1
H₂O₂ + 2H⁺ + 2e®= 2 H₂O 1
2. Neytral va ishqoriy muhitda oksidlovchi H₂O₂ 2ta elektron biriktirib OH^- ionlarini hosil qiladi.
H₂O₂ + 2e = 2OH^-
KNO₂ + H₂O₂ = H₂O + KNO₃
NO₂^- +H₂O - 2e® NO₃^- +2H⁺ 1
H₂O₂ + 2e ® 2OH^- 1


2KCrO₂ + 3H₂O₂ + 2KOH = 2K₂CrO₄ + 4H₂O
CrO₂^- + 4OH^- - 3e ® CrO₄^2- + 2H₂O 2
H₂O₂ + 2e ® 2OH^- 3
CrO₂^- + 8OH^- + 3H₂O₂ = 2CrO₄^2- + 4H₂O + 6OH^-


PbS + H₂O₂ = PbSO₄ + H₂O
H₂O₂ + 2e ® 2OH^- 4
PbS + 4H₂O - 8e ® PbSO₄ + 8H⁺ 1
PbS + 4H₂O₂ + 4H₂O = PbSO₄ + 8H⁺ + 8OH^-
PbS + 4H₂O₂ = PbSO₄ + 4H₂O
Vodorod peroksidi qaytaruvchi. Oksidlovchilar KMnO₄, Ag₂O, CrO₃ va b. ishtirokida vodorod peroksid qaytaruvchilik xossasini namoyon qiladi.
1. Kislotali va neytral muhitda vodorod peroksid 2ta elektron berib, vodorod ionlari va kislorod molekulasini hosil qiladi.
H₂O₂ - 2 e = 2H⁺ + O₂
Misol: 5H₂O₂ + 2KMnO₄ + 3H₂SO₄ = 5O₂ + 2 MnSO₄ + K₂SO₄ + 8H₂O


H₂O₂ - 2 e ® 2H⁺ + O₂ 5
MnO₄^- + 8H⁺ + 5e ® Mn²⁺ + 4H₂O 2
5H₂O₂ + 2MnO₄^- + 16H⁺ = 10H⁺ + 5O₂ + 2Mn²⁺ + 8H₂O


K₂Cr₂O₇ + 3H₂O₂ + 4H₂SO₄ = 3O₂ + Cr₂(SO₄)₃ + 7H₂O + K₂SO₄

Cr₂O₇^2- + 14H⁺ + 6e ®2 Cr³⁺ + 7H₂O 1

H₂O₂ - 2 e = 2H⁺ + O₂ ® 3
CrO₄^2- + 14H⁺ + 3H₂O₂ = 2Cr³⁺ + 7H₂O + 6H⁺ + 3O₂


Ag₂O + H₂O₂ ® 2Ag + O₂ + H₂O
H₂O₂ - 2 e ® 2H⁺ + O₂ 1
Ag₂O + H₂O + 2e ® 2Ag + 2OH^- 1
H₂O₂ + Ag₂O + H₂O = 2Ag + 2H₂O + O₂


2. Neytral va ishqoriy muhitda OH^- ionlarini biriktirib suv va kislorod hosil qiladi.
H₂O₂ + 2OH^- - 2e = 2H₂O + O₂


2K₃[Fe(CN)₆] + H₂O₂ + 2KOH = 2K₄[Fe(CN)₆] + O₂ + 2H₂O
[Fe(CN)₆]^3- + 1e ® [Fe(CN)₆]^4- 2
H₂O₂ + 2OH^- - 2e ® 2H₂O + O₂ 1
2[Fe(CN)₆]^3- + H₂O₂ + 2OH^- = 2H₂O + O₂ + 2 [Fe(CN)₆]^4-
Olinishi. Vodorod peroksid natriy yoki bariy peroksidlarga kislota ta’sir ettirib olinadi.
Na₂O₂ + H₂SO₄ = Na₂SO₄ + H₂O₂
BaO₂ + H₂SO₄ = BaSO₄ + H₂O₂
Dunyoda ishlab chiqariladigan vodorod peroksidlarning 30%i 50%li sulfat kislotani elektroliz qilish orqali olinadi.
2H₂SO₄ = 2H⁺ + 2HSO₄^-
katodda 2H⁺ + 2e ® H₂
anodda 2 HSO₄^- - 2e®= H₂S₂O₈ peroksodisulfat kislota
H₂S₂O₈ + 2H₂O = H₂O₂ + 2H₂SO₄
Ishlatilishi. 30% li vodorod peroksid eritmasi (pergidrol) va 73-90%li eritmalari sotiladi. Vodorod peroksid ko’p bo’yoqlarni oqartiradi. Shu xossasi tufayli 6% vodorod peroksidi ipak, soch, par va boshqalarni oqartirish uchun ishlatiladi. U harbiy va raketa texnikasida, 3% li eritmasi tibbiyotda dezinfektsiyalovchi modda sifatida qo’llaniladi.
H₂O₂ ning ishlatilishi uning oksidlovchilik xossalariga va qaytariish mahsulotlarining mutlaqo bezararligiga asoslangan. Yaralarga ishlov berilganda ajraladigan kislorod: mikroblarga,teri rangiga qarshi va yarani tozalash, ko’pik hosil qilish hamda teri to’qimalarini parchalash xossalariga ega.
30% li vodorod peroksidi eritmasi kosmetikada osmirlarda hosil bo’ladigan xafsiz o’sma va yunglarni olib tashlashda ham ishlatiladi.


15.4. I A guruh elementlari
Bu guruh elementlariga litiy, natriy, kaliy, rubidiy, seziy va fransiy kiradi. Barcha guruh a’zolarinig tashqi elektron qavatida bittadan s elektronlar bor. Ularning asosiy kattaliklari 31- jadvalda berilgan.
Element tartib nomeri ortishi bilan atom va ionlarning radiusi ortadi.Shu metallarning suyuqlanish harorati kamayadi. Metallarning eng engili litiydir.

31- jadval. I A guruh metallarinin eng muhim kattaliklari

Asosiy kattaliklar	Li	Na	K	Rb	Cs	Fr
Atom massa Elektron formulasi Atom radusi,nm Ion radiusi,nm Suyuql. harorati,^oS Zichligi,g/sm^3 Ionlanish energiyasi MMe^+ Yer po’stlog’ida tarqalishi, mol qism	6,94 2s^1 0,155 0,066 179 0,53 5,39 0,02	22,99 3s^1 0,189 0,095 98 0,97 5,14 2,4	39,1 4s^1 0,236 0,133 63 0,85 4,34 1,4	85,47 5s^1 0,248 0,148 39 1,5 4,18 7*10^-3	132,9 6s^1 0,268 0,268 29 1,9 3,89 9,5*10^-9	[223] 7s^1 0,280 - - - 3,98 -

Faqat litiyning tashqaridan ikkinchi qavatida ikkita ta elektron bo’lsa, boshqa ishqoriy metallarning tashqaridan 2-qavatida 8 tadan elektronlar bor. Shuning uchun ham litiyning xossalari boshqa ishqoriy metallardan kimyoviy xossalari jihatdan farq bo’lishiga olib keladi.Bu metallarning ishqoriy metallar deyilishi, arabchadan ishqor “emiruvchi” degan ma’no beradi.
Barcha ishqoriy metallar ns¹ valent elektronga ega, lekin bu elektron yadro bilan bo’sh bog’langan. Ular birikmalarda +1 oksidlanish darajasini namoyon etadi. Litiydan seziygacha metallik xossalari kuchayadi.
Fransiy barcha ishqoriy metallardan eng faoli va og’iri hisoblanadi. Radioaktiv .uni yarim yemirilish davri 22 minut.
Tabiatda uchrashi. Ishqoriy metallar kimyoviy faolligi yuqoriligi sababli faqat birikmalar holida uchraydi.Tabiatda uchraydigan izotoplari:₃⁷Li (92,5%), ₃⁶Li (7,3%).
Litiyning birikmalari nihoyatda ko’p.Uni 150 dan ortiq minerallari bor. Texnik ahamiyatga spodumen LiAl(SiO₃)₂ va litiy smolasi yoki lepidolit KLi₂Al(Si₆O₁₀)(F,OH)₂, petalit (Li,Na)AlSi₄O₁₀.
Natriy birikmalari keng tarqalgan. Osh tuzi NaCl; Glauber tuzi Na₂SO_4*1O H₂O, hind selitrasi KNO₃, natriy selitrasi, kriolit Na₃[AlF₆]; bura Na₂B₄O_7*10 H₂O.
Kaliy birikmalaridan silvinit KCl_*NaCl; karnallit KCl_*MgCl_2*6H₂O; yer sharining asosiy po’stlog’i- ortoklaz K₂O_*Al₂O_3*6SiO₂
Rubidiy va seziy natriy va kaliy bilan birga lekin kamroq uchraydi.
Olinishi. Natriy, litiy va kaliy asosan elektroliz usuli yordamida olinadi. Elektrolizga tuzlar yoki gidroksidlar uchratiladi. Rubidiy va seziy unung xloridlaridan kalsiy metali bilan qaytarish orqali olinadi.
Xossalari. Ishqoriy metallar kub krislall panjaraga ega. Yangi kesilgan metallar ko’rinishi odatdagi metallarga o’xshaydi. Metallik yaltiroqlikka ega. Barcha ishqoriy metallar kerosin(tseziy havoda portlaydi) ostida yoki inert gaz muhitida saqlanadi. Ishqoriy metallar engil metallar hisoblanib, pichoq bilan oson kesiladi. Litiy kerosindan engil, shuning uchun parafin ostida berk idishga yg’iladi.Ularni ichida eng qattiq holatda uchraydigani kaliy u yuqori issiq va elektr o’tkazuvcanlikka ega.
Litiy.Odatdagi sharoitda oq, yaltiroq , yumshoq va engil metall. LiCl va KCl aralashmasini suyuqlanmadan elektroliz qilib olinadi.
Xona haroratida kislorod billan ta’sirlasib litiy oksidini hosil qiladi.
4Li+O₂=2Li₂O
Litiy oksidi kul rangli, suvda yaxshi eriydi. Litiy odatdagi sharoitda azot bilan ta’sirlashib oq rangli litiy nitridini hosil qilishi kuzatiladi:
6Li+N₂=2Li₃N
Qizdirilganda galogenlar Cl₂, Br₂ va I₂ bilan kuchli alanga berb yonadi va LiCl, LiBr va LiI ni hosil qiladi.
Birikmalaridan LiF, Li₂CO₃ va Li₃PO₄ kam eriydi. Peroksidlari Li₂O₂, persulfidlari Li₂S₂, perkarbidlari Li₂C₂ ma’lum.
LiOH ni olish uchun LiClni suvdagi eritmasi elektroliz qilinadi:
2LiCl+2H₂O=2LiOH+H₂+Cl₂
Litiy ioni eng kichik o’lchamga ega bo’lib, eng yuqori gutblanuvchanligi bilan boshqa ishqoriy metallardan farqlanadi. Shuning uchun u koordinasion soni 4 bo’lgan [Li(H₂O)₄]⁺ akvakomplekslar hosil qiladi.
Litiy vodorod atmosferasida qizdirilganda litiy gidridini hosil qiladi:
2Li+H₂=2LiH
Litiy gidridi oq kristall modda, 680^oS suyuqlanadigan ion bog’lanishli birikma.