S-elementlar

15.5. II A guruh elementlari
Bu guruh metallari qatoriga berilliy, magniy, kalsiy, stronsiy, bariy va radiy kiradi. Ular erkin holatda ishqoriy mettalarga nisbatan qattiqroq. Ular engil metallar, ammo ishqoriy metallardan suyuqlanih harorati balandroq. Xossalari jihatidan berilliy alyuminiyga o’xshab ketadi. Ularda diagonal o’xshashlik kuzatiladi.. Bu guruh elementlarining eng asosiy ko’rsatkichlari 32-jadvalda keltirilgan.
32-jadval. II A guruh elementlarining asosiy kattalilari

Asosiy kattaliklar	Be	Mg	Ca	Sr	Ba	Ra
Atom massa Elektron formulasi Atom radusi,nm Me^2+ion radiusi,nm Suyuql. harorati,^oS Zichligi,g/sm^3 Ionlanish energiyasi, v MMe^+ Er po’stlog’ida tarqalishi,mol qism	9,01 2s^2 0,113 0,034 1283 1,85 9,323 1,2*10^-3	12,31 3s^2 0,160 0,074 650 1,74 7,645 2,0	40,08 4s^2 0,197 0,104 847 1,54 6,133 2,0	87,62 5s^2 0,215 0,120 720 2,63 5,695 1*10^-2	137,34 6s^2 0,221 0,193 718 3,76 5,212 5,7*10^-3	[226] 7s^2 0,235 0,194 - - 5,28 1*10^-10

Bu guruh elementlarining oksidlanish darajasi +2. Ularning sirtqi qavatida ns² holatda 2 tadan elektron bor. Bu guruh metallarining xossalari ishqoriy metallarnikiga qaraganda kuchsiz. Atom radiusi kattalashgan sari qaytaruvchi xossalari kuchayib boradi.

Be²⁺, Mg^2+, Ca²⁺, Sr²⁺, Ba²⁺, Ra²⁺ qatorida ionlarning radiusi ortib shu metallar gidroksidlarining asoslik xossalari kuchayadi.
Bariy, strontsiy va bariy qadimdan ishqoriy yer metallari nomi bilan mashhur. Bunday nom metallarning gidroksidlarini ishqoriy xossaga egaligidan kelib chiqqan.
Berilliy. Berilliyni 1827 yilda Veller berilliy xloridni kaliy bilan qaytarib olgan. Er sharida kam tarqalgan. Asosan berill minerali holatida uchraydi [Be₃Al₂(SiO₃)₆], uning tarkibida 14% BeO mavjud. Aleksandrit (xrizoberill) minerrali quyidagi tarkibga ega BeOAl₂O₃ (Fenakit) minerali ham bor bo’lib uning formulasi 2BeOSiO₂. Metall holatdagi berilliy uning birikmalarini elektroliz qilib olinadi. Elektroliz uchun olingan suyuqlanma 50% BeCl₂ va 50% NaCl (mass. %) bunda aralashmaning suyuqlanish harorati 300^oS ga kamayadi(BeCl₂ niki 440^oS).
Tabiatda uchraydigan berilliy izotopining massa soni 9 ga teng.
Xossalari. Berilliy kul rang tusli engil metall. Qattiq va mo’rt modda. Metallning sirti oksid parda bilan qoplangani uchun kimyoviy faolligi kam.
Qizdirilganda kislorod va havoda berilliy oksidini hosil qiladi:
2Be+O₂=2BeO
Bir oz isitilganda galogenlar, oltingugurt va azot bilan ta’sirlashib ancha barqaror birikmalar hosil qiladi:
Be+F₂=BeF₂
Be+Cl₂=BeCl₂
Be+S=BeS
3Be+N₂=Be₃N₂
Suyultirilgan sulfat va xlorid kislotada eriydi. Issiq nitrat kislotada eriydi, lekin soviq nitrat kislotada passivlashadi.
Be+H₂SO₄=BeSO₄+H₂
Berilliy ishqorlarda eriydi va gidroksoberillatlar hosil qiladi:
Be+2NaOH+2H₂O = Na₂[Be(OH)₄]+ H₂
BeO (t _syuq.2560 ^oS) va Be(OH)₂ ham amfoterlik xossasiga ega. BeF₂ ishqoriy metallar ftoridlari bilan ftor berillatlar hosil qiladi. BeF₂ suvda yaxshi eriydi.
BeF₂ +2 KF= K₂[BeF₄]
BeO+2NaOH = Na₂[Be(OH)₄]
Be(OH)₂+2NaOH = Na₂[Be(OH)₄]
Berilliy tuzlari oson gidrolizga uchraydi, bu tuzlar zaharli, lekin shirin ta’mli bo’ladi. Kislotali muhitda [Be(H₂O)₄]²⁺ akva kompleks hosil bo’ladi. Ishqoriy muhutda bo’lsa [Be(OH)₄]^2- gidrokso komplekslar barqaror bo’ladi. Berilliy va unung birikmalari chang holatda atmosferada tarqalgani juda xavfli.
BeH₂ polimer strukturali qattiq modda. U berilliy xloridning efirdagi eritmasiga litiy gidridi ta’sir qilib olinadi:
BeCl₂+2LiH =BeH₂+2LiCl
Berilliy karbidlari o’zgaruvchan tarkibga ega(Be₂C va BeC₂).
2Be+C=Be₂C
Yuqori haroratda berilliyga asetilen ta’siridan olinadi:
Be+C₂H₂=BeC₂+H₂
BeC₂ gidrolizida asetilen hosil bo’ladi.Agar Be₂C ga suv ta’sir ettirilsa:
Be₂C+4H₂O=2Be(OH)₂+CH₄
BeCl₂ suvda yaxshi eriydigan. O’ziga suv tortuvchi rangsiz modda.
Berilliy ko’p metallar bilan qotishmalar hosil qiladi. Berilliy asosida inter metall birikmalar berillidlar olingan. Bu qotishmalar yuqori haroratda suyuqlanadi.
Bunday qotishmalar samolyotsozlikda ishlatiladi (TiBe₁₂, MoB₁₂, NbBe₁₂ va boshqlar).
Berilliy birikmalari o’simliklar uchun xavfsiz, lekin tirik organizm uchun zaharli. Organizmda berilliy eruvchan fosfatlar hosil qilgani uchun ham suyuakni bo’sh va mort qilib qo’yadi. Berilliy birikmalari teriga ta’sir etadi.