S-elementlar

Magniy. Magniy tabiatda keng tarqalgan. Uni 1808 yilda Devi magniy sulfatini elektroliz qilib olgan. Asosiy minerallari magnezit MgCO₃; dolomit MgCO₃ CaCO₃; karnallit KClMgCl₂6H₂O. Dengiz suvida MgCl₂ ning miqdori 0,38 % ga boradi, lekin ba’zi ko’llarda uning miqdori 30% ga ham etadi. Magniyning yer po’stlog’idagi miqdori 2 % atrofida.
Tabiatda magniyning uchta izotopi bor: ₁₂²⁴Mg (78,6%), ₁₂²⁵Mg (10,11%), ₁₂²⁶Mg (11,29%). Uning uchta sun’iy izotopi ham olingan.
Olinishi. Magniy MgCl₂ yoki suvsizlantirilgan karnallitni elektroliz qilib olinadi.
Magniy oksidi yuqori haroratda ko’mir bilan qaytarilishi orqali ham olinishi mumkin:
MgO+C=Mg+CO
Magniy olish uchun yuqori haroratda (1200-1300^oS) elektr pechlarda va vakuumda dolomitni parchalab unga kremniy ta’sir ettiriladi:
2CaOMgO+Si= Ca₂SiO₄+2Mg
Xossalari. Magniy oq, kumushsimon, engil metal. Havoda kam o’zgaradi, unung ustini oksid pardasi qoplagan.
Magniy kislotalardan oson vododorodni siqib chiqaradi. Suv bilan qaynatilganda oson tasir etadi. Havoda qizdirilganda MgO va ozgina Mg₃N₂ hosil qiladi.
Magniy gidridi MgH₂ kumush rang qattiq modda. U 175 ^oS da magniy dimetilning parchalanishidan hosil bo’ladi:
Mg(CH₃)₂=MgH₂+C₂H₄
Magniyga vodorod ta’sir etilganda ham agar katalizator sifatida magniy iodid ishlatilsa magniy gidridi hosil bo’ladi.
MgO MgCO₃ dan olinadi . U kuydirilgan magneziy deyiladi. Magniy oksidi 2800^oS da suyuqlanadigan kristall modda. Undan o’tga chidamli buyumlar, idishlar va tugel yasaladi.
Mg(OH)₂ suvda kam eriydigan ,o’rtacaha kuchli elektrolit. EK=1,21O^-11.
Mg(OH)₂ magniy tuzlariga ishqorlar ta’sir ettirilib olinadi. Magniy tuzlariga soda qo’silganda gidroksikarbonatlar hosil bo’ladi. Bu tuz oq magneziy nomi bilan tibbiyotda ishlatiladi.Tabiatdagi silikatlardan talk 3MgO4SiO₂H₂O bolalar upasi tarkibiga kiradi. Asbest CaO3MgO4SiO₂ issiq saqlovchi material sifatida ishlatiladi.
MgCl₂6H₂O dengiz suvidan olinadi. Uni asosida magnezial sement tayyorlanadi.
Magniy sulfat- MgSO₄7H₂O gepta gidrat, taxir tuz deyiladi.
Magniy karbid MgC₂ asetilenidlar jumlasiga kiradi.
Magniyning suvda yomon eriydigan tuzlari qatoriga Mg₃(PO₄)₂, MgCO₃, MgF₂ kiritish mumkin.
Magniyning kompleks birikmalari o’simliklar va hayvonlar hayotida muhim o’rin tutadi. Magniy o’simliklarda yashil rang beruvchi xlorofildagi asosiy kompleks hosil qiluvchi ion hisoblanadi (33 –rasm). Bu kompleksda Mg²⁺ markaziy ion unung koordinatsion soni 4 ga teng. Ligand sifatida turli guruhlar bilan bog’langan pirrol halqalari turadi. II A guruhdagi barcha kationlar ichida Mg²⁺ ionida azot atomi tutgan birikmalar bilan koordinatsion bog’ hosil qilishga moyillik kuchli bo’lsa, bu guruning qolgan elementlarida bo’lsa kislorod bilan koordinatsiyalanishga moyillik yuqoridir.

33-rasm. Magniyning kompleks birikmasi xlorofilning tuzilishi.
R₁-gidrofil radikal; R₂-gidrofob radikal;