S. J. Razzaqov Namangan muhandislik-qurilish instituti

O’z-o’zini tekshirish uchun savollar: 
 
1. Beton tayyorlashda shag‘alning qanday fraksiyalari ishlatiladi? 
2. Shag‘alning donadorlik tarkibining grafigi qanday ko‘rinishda bo‘ladi? 
3. Shag‘alning maydalanish bo‘yicha mustaxkamligiga ko‘ra markalari? 
4. Shag‘al tarkibidagi bo‘sh jinslar miqdori qanday aniqlanadi? 
5. Shag‘al qanday usullarda fraksiyalarga ajratiladi? 
6.Baraban tipidagi g‘alvirlarning ishlash prinsipi qanday bo‘ladi? 
7.Titranuvchi g‘alvirlarning unumdorligi qanday aniqlanadi? 
8. Shag‘al yuvuvchi mashinalarning ishlash prinsiplari? 
9. Shag‘al og‘irligi bo‘yicha fraksiyalarga qanday usulda ajratiladi? 
10. Shag‘alni aloxida donalari bo‘yicha boyitish qanday bajariladi? 
11. Shag‘alni suv yordamida yuvish va novlash seperatorlari? 
12. Shag‘al qanday tog‘ jinslaridan olinadi? 
4-§. Chaqiq tosh ishlab chiqarish texnologiyasi 
Chaqiq tosh
Chaqiq tosh – noorganik zarraviy sochiluvchan material bo‘lib, uning 
zarralari yirikligi 5 mm dan katta. CHaqiq tosh tog‘ jinslarini maydalab olinadi.
CHaqiq tosh yuqori mustahkam betonlar tayyorlash uchun asosiy sifatli yirik 
to‘ldiruvchidir. SHag‘aldan qimmat bo‘lishiga qaramay chaqiq tosh ishlab 
chiqarish hajmi bir necha barobar ko‘p, chunki O‘zbekistonning ko‘p rayonlarida 
shag‘al etishmaydi.

---

84 
Chaqiq tosh ishlab chiqarish uchun asosan otqindi tog‘ jinslari (granit, 
gabbro, diabaz, bazalt va b.), cho‘kindi karbonat tog‘ jinslari (ohaktosh va 
dolomitlar) va kam miqdorda metamorfik tog‘ jinslari qo‘llaniladi. 
Chaqiq toshni zichligi-1800 kg/m
3
dan katta bo‘lgan tog‘ jinslarini maydalab 
olinadi. 
Zich tog‘ jinslaridan olingan shag‘al va chaqiq toshning donadorlik tarkibi 
ularning chegaraviy yirikligi turli (20, 40, 60, 70 mm) bo‘lganligi uchun eng kichik 
va eng yirik o‘lchamlaridan kelib chiqqan holda belgilanadi. 
4.1-jadval 
Elak 
teshiklarining 
o‘lchamlari, mm 
D 
kich 
5 mm 
D 
kich 
10 mm 
0,5 D
kich
+D
kat 
D
kat 
bir fraksiya 
uchun
Fraksiyalar 
aralashmasi 
uchun 
To‘liq 
qoldiqlar, % 
95-100 
90-100 
40-80 
50-70 0-10 
Chaqiq toshga qo‘yiladigan O‘zRST 8267-93 “Qurilish ishlari uchun zich 
tog‘ jinsli chaqiq tosh va shag‘al” bo‘yicha talablar uning keltirilgan fraksiya yoki 
aralashmasi tarkibida, donalari nisbatiga ko‘ra yuqorida keltirilgan shag‘al 
singaridir. 
Chaqiq tosh donalari shakliga ko‘ra uchta guruhga bo‘linadi:

oddiy, bunda plastinkali va ninasimon shakldagi donalar 35% gacha (massa 
bo‘yicha);

yaxshilangan, bunda plastinkali va ninasimon shakldagi donalar 25% dan 
ko‘p emas;

kubsimon, bunda plastinkali va ninasimon shakldagi donalar 15% dan ko‘p 
emas. 
Ba’zi 
bir 
maxsus betonlar 
uchun O‘zRST 728-96 “Og‘ir va 
mayda to‘ldirgichli beton” bo‘yicha, masalan bosimli quvurlar uchun 
ishlatiladigan betonlarda faqat kubsimon chaqiq tosh qo‘llanilishi kerak. 

---

85 
CHaqiq toshning mustahkamligi uning markasini ifodalaydi, bunda suvga 
solingan holda ishlatilgan tog‘ jinsining mustahkamligi chegarasidan kelib chiqgan 
holda, silindrda ezilishdagi maydalanish ko‘rsatkichi asosida aniqlanadi. 
O‘zRST 728-96 “Og‘ir va mayda to‘ldirgichli beton” ga ko‘ra chaqiq tosh 
ishlab chiqarishda ishlatilgan tog‘ jinsining mustahkamligi olinadigan betonning 
mustahkamligidan yuqori bo‘lishi kerak: 30 MPa dan kam mustahkamligidagi 
beton 1,5 dan kam bo‘lmasligi kerak; 30 MPa va undan yuqori betonlar uchun ikki 
martadan kam bo‘lmasligi kerak. 
Otqindi tog‘ jinslari asosidagi og‘ir beton uchun to‘ldiruvchi sifatida 
ishlatiladigan chaqiq toshning markasi, tog‘ jinsi mustahkamligiga mos keluvchi 
80 MPa dan kam bo‘lmasligi, metamorfik tog‘ jinsi asosida chaqiqtosh 60 MPa 
dan kam bo‘lmasligi, cho‘kindi tog‘ jinsi asosida chaqiq tosh 30 MPa dan kam 
bo‘lmasligi kerak.