S. J. Razzaqov Namangan muhandislik-qurilish instituti

Qumga quyiladigan talablar
Og‘ir beton tayyorlash uchun ishlatiladigan qum sifati asosan donalarining 
tarkibi va zararli aralashmalar bilan aniqlanadi. Qumning dona (granulometrik) 
tarkibi sementni kam sarflab kerakli markadagi beton hosil qilish uchun katta 
ahmiyatga ega. Og‘ir betonda qum yirik to‘ldirgich donalarining orasidagi bo‘sh 
joylarni to‘ldiradi, shu bilan birga qum donalarining orasidagi barcha bo‘sh joylar 
sement qorishmasi bilan to‘ldirilgan bo‘lishi kerak. Bundan tashqari shu 
qorishmaning o‘zi bilan barcha zarrachalarning yuzasi qoplangan bo‘lishi 
kerak.Sement qorishmasini tejash uchun bo‘sh joyi ham, zarrachalarining jami 
yuzasi ham juda kichik bo‘lgan qumlarni ishlatish lozim. 
Og‘ir beton tayyorlash uchun yiriklik moduli 2-3,25 bo‘lgan yirik va o‘rtacha 
qumlar tavsiya qilinadi. Beton uchun mayda va ayniqsa, juda mayda qumlardan 
foydalanishga faqat ularni ishlatilishi maqsadga muvofiqligini texnik- iqtisodiy 
jihatdan asoslangandan keyin ruxsat etiladi.
Qumning o‘rtacha zichligi uning g‘ovakligi va namligiga bog‘liq. Qum 
g‘ovakligi qancha past bo‘lsa, uning o‘rtacha zichligi shunchalik yuqori bo‘ladi, 
shu sababli o‘rtacha zichlik darajasi bo‘yicha qumning donadorligi sifatini 
baholash mumkin. Odatda yumshoq quruq kvars qumning o‘rtacha zichligi 1500-
1550 kg/m
3
, zichlangan qumning o‘rtacha zichligi 1600-1700 kg/m
3
atrofida 
o‘zgarib turadi. Bundan tashqari qumning o‘rtacha zichligi ma’lum darajada 
donalarning qanday tuzilganligini ko‘rsatadi. Masalan, zich, mustahkam va 

---

54 
sovuqqa chidamli donador qumlarning o‘rtacha zichligi yuqori (kamida 1550 
kg/m
3
) bo‘ladi. Bunday qumlar o‘ta mustahkam va sovuqqa chidamli betonlar 
tayyorlash uchun ishlatiladi. Kvars qumning eng past o‘rtacha zichligi uning 5-7 % 
namligiga mos keladi. Bu holni qumni odatdagidek me’yorlashda, shuningdek, uni 
qabul qilishda hisobga olish lozim. 
Beton uchun belgilangan qum sifati donadorligi bilangina emas, balki uning 
tarkibida zararli aralashmalar (gil va chang zarrachalar, organik aralashmalar, 
sulfatli va sulfat kislotali birikmalar) bo‘lishi bilan ham aniqlanadi. Aralashmalar 
miqdori standartda belgilanganidan yuqori bo‘lmasligi keak. 
Qum, bu mayda to‘ldiruvchi bo‘lib, uning tabiiy (boyitilgan va 
fraksiyalangan) va maydalangan (boyitilgan, fraksiyalangan, shu bilan birga tog‘ 
jinslarini shag‘alga aylantirishdagi maydalash chiqindilari) turlari mavjud.
Betonda qumni optimal miqdorda ishlatganda sement sarfini kamaytirishga va 
mustahkamlikni oshirishga erishiladi. Oddiy og‘ir beton uchun uyilma zichligi 
1400kg/m
3
dan yuqori va dona zichligi 2.0 g/sm
3
dan yuqori qumlar ishlatiladi. 
Qumning zarraviy tarkibiga ko‘ra, yiriklik bo‘yicha GOST 8736-93 p.4.3.1 
ga asosan guruhlarga ajratiladi: 
Donalari yirikligi bo‘yicha qumning guruxi 
2.1-jadval 
 Qum 
Yiriklik moduli 
0.63mm ko‘zli 
elakda qolgan to‘liq 
qoldiq , % 
O‘ta yirik 
Yirik 
O‘rta 
Mayda 
O‘ta mayda 
3 - 3.5 
2.5 - 3 
2 – 2.5 
1.5 – 2 
1 – 1.5 
65 – 75 
45 – 65 
30 – 45 
10 – 30 
10 gacha 
 
 
 

---

55 
Oddiy og‘ir beton uchun qumning donadorlik tarkibi QMQ bo‘yicha
quyidagi talablarga javob berishi kerak: 
2.2-jadval 
Nazorat 
elaklar 
ko‘zi o‘lchami, mm 
2,5 
1,25 
0,63 
0,315 
0,16 
Nazorat 
elakdagi 
to‘la qoldiq A, % 
0 - 20 
5 - 45 
20 - 70 
35 - 90 
90 - 100 
SHu sababli 0,16 mm ko‘zli elakdan 10% dan ko‘p bo‘lmagan qum 
namunasi o‘tishi kerak. 
Qumning donadorlik yoki granulometrik tarkibi unda mavjud turli 
yiriklikdagi donalar bilan xarakterlanadi va o‘rtacha qum namunasini standart 
elaklardan elab aniqlanadi. 
Qumni elash quyidagi ko‘zli standart elaklarda 
amalga oshiriladi: 10mm; 5mm; 2,5mm; 1,25mm; 0,63mm; 0,315mm;
0,16mm. 
10mm va 5mm elaklar qum tarkibidagi shag‘al va chaqiq toshlarni ajratish 
uchun ishlatiladi.
10mm dan katta donalar 0,5% ( massa bo‘yicha) gacha ruxsat etiladi, 5mm 
dan yirigi esa:
- tabiiy qumda – 10% gacha; 
- maydalash chiqindilari asosidagi qumda - 19% gacha; 
- boyitilgan qumlarda - 5% gacha. 
Qumlarning donadorlik tarkibi 5mm ko‘zli elakdan elab, yirik 
qo‘shimchalarni ajratib aniqlanadi. 
Quruq qumdan olingan namunaning 1000g massasini 2,5mm li elakka 
solinadi, uning ostida boshqa ko‘zli elaklar joylashtiriladi (kichik ko‘zli elaklar 
ketma-ketligida) va ostiga chiqindini yig‘ish idishi qo‘yiladi. Qum 
namunasini 
elaklar to‘plamidan mexanik usulda va qo‘lda titratib o‘tkaziladi, natijada elaklarda 
qolgan ayrim qoldiq aniqlanadi. Ayrim qoldiq qum namunasining umumiy massasi 

---

56 
bo‘yicha foizda beriladi. SHundan so‘ng elaklardagi to‘la qoldiq aniqlanadi. To‘la 
qoldiq shu elakdagi va nisbatan yirik ko‘zli barcha elaklardagi ayrim qoldiqlarning 
yig‘indisi bilan ifodalanadi. 
Qumlarning 
donadorlik 
tarkibi 
5mm 
ko‘zli elakdan elab, yirik 
qo‘shimchalarni ajratib aniqlanadi (rasm-2.2).