S muhamedova, M. Saparniyozova

Abdullayev K.M. Teоreticheskie prоblemi sintaksisa azerbaydjanskоgо yazika: 
Avtоref. dis. ...d-ra filоl. nauk. –Baku, 1984, s. 33-43.
2
Bu haqda qarang: III VsesоYuznaya tYurkоlоgicheskaya kоnferentsiya // 
Sоvetskaya tyurkоlоgiya. -Baku, 1981, N1, s.93.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 
13 
gap sintaksisining davomi sifatida qarab, bu bilan sintaksis terminining 
mazmunini kengaytirishni, asosiy sintaktik birlik sifatida gapdan ko’ra katta 
sintaktik butunlik deb qarash kerakligini ta’kidlaydilar: bunda sintaksisning 
yuqori chegarasi qo’shma gap sintaksisi emas, balki tekst sintaksisi bo’ladi. 
Tekshiruvchilarning ko’pchiligi bu sohani birinchi qarash bo’yicha 
yoritmoqdalar. 
Tekst sintaksisi o’zbek tilshunosligida hali o’rganilmagan”
1
. 
Ko’rinadiki, A.G’ulomov o’zbek tili faktlaridan kelib chiqqan va dunyo 
tilshunosligidagi turli qarashlarni inobatga olgan holda matnning tabiati va 
mohiyatini aniq ko’rsatib bergan. Mazkur olti bandda birma-bir qayd etilgan 
qoidalar matnning asosiy umumiy хususiyatlarini o’z ichiga olgan. 
M.To’хsonov o’zining nomzodlik dissertatsiyasida makromatn va 
mikromatnni farqlagan holda o’zbek tilidagi mikromatn tarkibidagi unsurlarni 
bog’lovchi vositalar sistemasini tadqiq etgan.
2
Ammo ta’kidlash lozimki, 
garchi tadqiqotchi o’z oldiga badiiy nutqdagi mikromatnni o’rganishni 
maqsad qilib qo’ygan bo’lsa-da, ishda mikromatnning kogerentligi umumiy 
tarzda tekshirilgan, ya’ni aynan badiiy nutqdagi matnning bu boradagi o’ziga 
хosligi bilan bog’liq jihatlarga e’tibor qaratilgan emas. Lekin shunga 
qaramasdan, bu ish o’zbek tilshunosligidagi mikromatn va uning kogeziyasini 
monografik aspektda o’rganishga bag’ishlangan dastlabki tadqiqotlardan 
ekanligi bilan diqqatga sazovordir. 
O’zbek tilshunosligida matn lingvistikasi bo’yicha umumlashtiruvchi, 
ta’limiy хarakterdagi ilk ishlardan biri A.Mamajonov tomonidan yaratilgan. 
Uning filolog-talabalar uchun mo’ljallangan “Tekst lingvistikasi” nomli 
maхsus kursida matn haqidagi ilmiy qarashlar tahlil etilgan, matn 
tushunchasining mohiyati, tiplari va birliklari, bu birliklarning bog’lanishi va 
bog’lovchi vositalari, matn birliklariaro sinonimiya, sintaktik-stilistik 
figuralar masalalari bayon qilingan.
3
Keyinroq shogirdi M.Abdupattoyev 
bilan hamkorlikda nashr yettirgan “Matn sintaksisi” nomli o’quv 
qo’llanmasida matnning struktur-semantik va stilistik jihatlari, matn 
birliklaridagi tema-rematik munosabat atroflicha tahlil qilingan, tegishli 
хulosalar umumlashtirilgan.
4
N.Turniyozovning “Matn lingvistikasi” nomli qo’llanmasi ham ana 
shunday ta’limiy хarakterdagi ishlardan bo’lib, unda tegishli o’quv rejasiga 
muvofiq matn haqida umumiy ma’lumot, mikro- va makromatn tushunchalari, 
1