Sаbzаvоtchilikdа innоvаtsiоn tехnоlоgiyalаr vа ulаrning iqtisоdiy sаmаrаdоrligi

M U N D A R I J A

Sаbzаvоtchilikdа innоvаtsiоn tехnоlоgiyalаr vа
ulаrning iqtisоdiy sаmаrаdоrligi.......................................................................2-7
Qishlоq хo`jаligidа ishlаb chiqаrish хаrаjаtlаri vа
mаhsulоt tаnnаrхi. ............................................................................................8-13


Qishlоq хo`jаligi yalpi vа tоvаr mаhsulоtlаrini
kеngаytirilgаn tаkrоr ishlаb chiqаrish...........................................................14-18


Qishlоq хo`jаligi ishlаb chiqаrishining iqtisоdiy
sаmаrаdоrligi. .................................................................................................19-25


O`simlikchilik tаrmоqlаri iqtisоdiyoti...........................................................26-39

Sаbzаvоtchilikdа innоvаtsiоn tехnоlоgiyalаr vа
ulаrning iqtisоdiy sаmаrаdоrligi.
Sabzavot ekinlari 14 ta botanik oilaga m ansub 80 ga yaqin turni o 'z ichiga oladi,
shundan 40 ga yaqini XX asrdan boshlab 0 ‘zbekistonda ekiladi. Shuning uchun
sabzavotchilikning rivojlanish darajasi, ayniqsa, ularni tahlil qilish va baholash o
'ta m urakkab hisoblanadi. Yer yuzida, shu jum ladan, O'zbekistonda m adaniy
ekinlardan sab/i, sholg'om , lavlagi 2 m ing yildan, piyoz va bodring 4 ming yildan
bcri ekiladi. Sabzavotchilikning biologik xususiyatlarini hisobga olib, ochiq va
yopiq m aydonlarda o'stirish usullari qo'llaniladi. K o'pchilik sabzavotlar nisbatan
serm ehnat resurslar potensialiga, ayniqsa, quyosh nuriga va suvga talabchan
ekinlar tarkibiga kiradi. Bu tarm oqni intensiv rivojlantirish m ehnat, sug'oriladigan
yer va boshqa resurslardan foydalanish sam aradorligini oshiradi. Ko'pchilik
ekinlardan 2 m arta hosil olish im koniyati tarm oqning sam aradorligini keskin
oshiradi. K o'pchilik h o 'l sabzavotlar, biokimyoviy jihatidan tarkibida suv ko'p
bo'lgan m ahsulotlar guruhiga kiradi. Sarim soq tarkibida 64— 65 foiz, sabzida
85—86 foiz, pom idorda 93— 94 foiz, bodringda 95—96 foiz suv mavjud.
Shuningdek, bu sabzavotlar tarkibida oqsil kam bo'ladi. Mos ravishda, sarim soq
tarkibida 6—7 foiz, sabzida 1,1 —1,2 foiz, pom idorda 1,0— 1,1 foiz, bodringda
1,0 foiz oqsil m oddalari mavjud. Ularda yuqori darajada kaloriya ham hosil
bo'lmaydi. Sabzidan — 502, pom idordan — 215, bodringdan — 14 kaloriya, 1 kg
sarimsoqdan1325—1330 kaloriya issiqlik ajraladi. K o‘pchilik ho'l sab/.avollarcla
kletchatka ham kam hosil bo‘ladi. Shunday bo'lishiga qaramasilan, sabzavot
mahsulotlari inson organizmi uchun o 'ta zarur bo'lgan biologik aktiv moddalar,
vitam inlar, ferm entlar, mineral tuzlarga boydir. B a’zi sabzavotlar, ayniqsa piyoz,
sarimsoq, shivit, petrushka va turp tarkibida fitotsidlar ko'pdir. U lar iste’mol
qilinganda odam orga nizm ini turli xil infeksiyalardan tozalaydi, yuqum li
kasalliklardan him oya qiladi. Ko'pchilik sabzavotlar tarkibidagi har xil vitaminlar,
kisiotalar, elii moylari, xushbo'y m oddalar ishtahani ocliadi, yog‘ va oqsilli
mahsulotlarni inson organizmida to ‘laroq hazm bo'lishiga yordam beradi.
Tarkibida С vitamini ko'proq bo'lgan sabzavotlami iste’mol qilish organizmni kam
qonlilikdan muhofaza qiladi, aterosklerozni susaytiradi. Sabzavot mahsulotlari
quruq m oddasining asosiy qismini uglevodlar — kraxmal, saxaroza, glukoza,
kletchatka ham da pektinli m oddalar tashkil etadi. Oxirgi yillarda sabzavotchilik
tarm o g 'i asosiy m ahsulotlarining rentabellik darajasi shaharlar atrofida
joylashgan xo'jaliklarda, bozor iqtisodiyoti qonunlari talablariga mos ravishda
o'zgarm oqda. Bu yutuqqa, odatda, erkin va shartnom a baholarining ko'tarilishi
hisobiga erishilmoqda. Sabzavotlarning suvga talabchanligi, ildiz sistemalarining
tuproqda yuza joylashishi va kam rivojlanganini hisobga olib, uni o 'z vaqtida va
belgilangan m e'yorda sug'orishni tashkil etish, masalan, bosh piyoz 18-20 m arta 5
00-600 m kub hajmida; sarimsoq 7 -1 0 m arta 500—600 m kub hajmida; pom idor
15—16 marta 600—700 m kub hajmida; bodring 12—14 m arta 550—600 m kub
hajm ida m uddatlarda sug‘orilsa, hosildorlik yuqori va sifatii bo'ladi. Sabzavot
ekinlari tabiiy va sun’iy unumdorligi yuqori maydonlarga joylashtirilishi lozim.
sabzavotchilik tarmog‘ida innovatsion jarayonlarni rivojlantirish va samaradorligini oshirish nazariyasini chuqurlashtirish va takomillashtirishga muayyan hissa qo‘shmoqda.
shning amaliy ahamiyati. Issiqxonada sabzavot yetishtirishning yirik qishloq xo‘jaligi tashkilotlarida innovatsion jarayonlarni rivojlantirish va samaradorligini oshirish bo‘yicha amalga oshirilgan ishlar natijalari, ko‘rib chiqilgan jihatlar va aniqlangan zaxiralar ushbu muammoni nazariy va amaliy jihatdan yanada chuqurlashtirish va rivojlantirish uchun ishlatilishi mumkin. amaliy atamalar.
Bitiruv malakaviy ishida qilingan tadqiqot va xulosalar “Iqtisodiy nazariya”, “Agrosanoat kompleksi iqtisodiyoti” fanlarini o‘qitish jarayonida, bir qator qoida va tavsiyalar esa – rivojlantirish va rag‘batlantirish dasturlarini ishlab chiqishda qo‘llanilishi mumkin. Moskva viloyatida, mamlakatning boshqa mintaqalarida va umuman Rossiyada issiqxona sabzavot etishtirish sanoatida innovatsion jarayonlar.
Tadqiqot natijalarini aprobatsiya qilish. Dissertatsiyaning asosiy qoidalari 2004 va 2006 yillarda Rossiya va Ukraina olimlarining xalqaro ilmiy-amaliy anjumanlarida ijobiy baholangan; 2005 yilda K. A. Timiryazev nomidagi RGAU-MSAAda yosh olimlar va aspirantlar, K. A. Timiryazev nomidagi RGAU-MSCA ning 140 yilligiga bag'ishlangan ilmiy konferentsiya (2005 yil dekabr). Tadqiqot natijalari va materiallari 8 ta ilmiy maqola va 1 ta o‘quv qo‘llanmada jami mualliflik hajmi 2,54 b.
Dissertatsiyaning hajmi va tuzilishi. Dissertatsiya ishi kirish, uch bob, xulosa va takliflar, 153 ta ma’lumot manbalarini o‘z ichiga olgan bibliografik ro‘yxatdan iborat. Uning mazmuni 191 sahifada, jumladan 36 ta jadval, 4 ta rasm, 3 ta ilovadan iborat.
Kirishda tadqiqot mavzusining dolzarbligi, uni o'rganish darajasi asoslanadi, maqsad va vazifalar shakllantiriladi, tadqiqot ob'ekti va usullari aniqlanadi, ishning ilmiy yangiligi va amaliy ahamiyati aks ettiriladi.
“Issiqxonada sabzavotchilikda innovatsion jarayonlarning nazariy asoslari” nomli birinchi bobda innovatsiyaning mohiyatiga oydinlik kiritilib, innovatsiya nazariyasining tasnifi va terminologiyasi tahlil qilingan, agrosanoatdagi innovatsion jarayonlarning ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati va yo‘nalishlari ko‘rsatilgan. majmuasi ochib berildi, issiqxonada sabzavotchilikni rivojlantirishning o‘ziga xos xususiyatlari va ushbu tarmoqdagi innovatsion jarayonlarning xususiyatlari aniqlandi.
"Moskva viloyatida issiqxonada sabzavot etishtirishning iqtisodiy samaradorligi va ushbu sohada innovatsion jarayonlarni rivojlantirish" ikkinchi bobida Moskva viloyatida issiqxona sabzavotchiligining shakllanishi, rivojlanishi va hozirgi holatining iqtisodiy jihatlari o'rganilgan, innovatsion jarayonlar. “Belaya dacha” agrofirmasi YoAJda ko‘rib chiqilayotgan issiqxona korxonasida yetishtirishning turli texnologiyalari bilan sabzavot yetishtirishning samaradorligi va iqtisodiy samaradorligi tahlil qilindi.
“Issiqxonada sabzavotchilikda innovatsion jarayonlar samaradorligini oshirishning ustuvor yo‘nalishlari” uchinchi bobida issiqxonada sabzavotchilikda innovatsiyalarni rivojlantirishning istiqbolli yo‘nalishlari baholanadi va ularni yirik korxonalarda kompleks joriy etish zaruriyati belgilanadi, amalga oshirishning maqsadga muvofiqligi ko‘rsatilgan. yangi issiqxonalar qurish asosli va innovatsion plyonkalardan foydalanish samaradorligi baholandi, sanoatni rivojlantirishni davlat tomonidan tartibga solishni takomillashtirish va undagi innovatsion jarayonlarni rag‘batlantirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqildi.
Xulosa va takliflar tadqiqotning asosiy natijalarini shakllantiradi.
MUDOMOA UCHUN ASOSIY QOIDALAR.
Himoya qilinadigan birinchi pozitsiya - umumiy innovatsiyalar nazariyasi va agrosanoat kompleksidagi innovatsion jarayonlarning nazariy va uslubiy qoidalari asosida muallifning innovatsiyalarning hayot aylanishi va innovatsiya samaradorligi to'g'risidagi fikrini ishlab chiqish. jarayon turli ierarxik darajalarda.
Ushbu muammoni ishlab chiqishda ishtirok etgan iqtisodchi olimlarning asarlarida keltirilgan innovatsiya mohiyatining nazariy tushunchalarini o‘rganish va tanqidiy tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, innovatsiyani iqtisodiy kategoriya sifatida talqin qilish, innovatsiyalarni talqin qilishda umumiy yondashuvlar mavjud emas. uning amalda namoyon bo'lishi va tegishli tasniflarni qurish. Shunday qilib, ba'zi tadqiqotlarda "innovatsiya" innovatsion faoliyatning yakuniy natijasi sifatida tushuniladi. Boshqalarida esa texnika, texnologiya, mehnatni tashkil etish va boshqarish sohasidagi innovatsiyalar sifatida asoslanadi
fan va ilg‘or tajriba yutuqlaridan foydalanish, shuningdek, ushbu yangiliklardan turli soha va faoliyat sohalarida foydalanish. Uchinchidan, jamiyat taraqqiyoti ta'sirida o'zgarib turadigan inson ehtiyojlarini qondirish uchun innovatsiyalarni (yangi amaliy vositalar) yaratish, tarqatish va ulardan foydalanishning murakkab jarayoni sifatida. To'rtinchidan, yangi texnologiyalardan tijorat maqsadlarida foydalanish (qo'llash) yoki ilmiy-texnik bilimlarni yangi qo'llash sifatida. Shunday qilib, innovatsiyaning mohiyati sohasidagi nazariy tadqiqotlar ushbu masala bo'yicha fikrlarning xilma-xilligi va xilma-xilligi bilan tavsiflanadi.
Innovatsiyalar haqidagi adabiyotlarni tahlil qilib, biz innovatsiya jarayoni bosqichlarga bo'linganligini aniqladik, ammo ularning soni va talqini bo'yicha konsensus mavjud emas. Turli manbalarda innovatsion jarayonning 3 dan 12 gacha bosqichlari mavjud. Mavjud fikrlarni tanqidiy tahlil qilish asosida biz Innovatsion hayot tsiklini ishlab chiqdik (1-rasm).
Innovatsion jarayonni iqtisodiyot faoliyatining turli darajalarida ko'rib chiqish mumkin va shu munosabat bilan ularning ma'lum ierarxiyasi haqida gapirish mumkin. Milliy iqtisodiyot doirasida u yaxlit yoki aniq yangilikni yaratish, amalga oshirish va foydalanishning barcha bosqichlarini o'z ichiga oladi. Ierarxiyaning qisqarishi bilan innovatsion jarayon endi yangilikni yaratish bosqichini o'z ichiga olmaydi. Masalan, yangi o'g'it manbalarini ishlab chiqish agrosanoat majmuasining bir sohasida amalga oshiriladi va agar qishloq xo'jaligidagi innovatsion jarayonni hisobga oladigan bo'lsak, yaxshilangan o'g'it (innovatsion mahsulot) faqat joriy etish bosqichlaridan o'tadi va foydalanish.
Muayyan xo'jalik yurituvchi sub'ekt darajasida innovatsion jarayon, qoida tariqasida, innovatsion hayot tsiklining uni yaratish kabi bosqichlarini o'z ichiga olmaydi, faqat uni amalga oshirish va ishlatishni o'z ichiga oladi. Shuning uchun biz 1-rasmda keltirilgan innovatsion jarayon va innovatsiyaning “hayot” tsikli tushunchalarini faqat makro darajada sinonim sifatida talqin qilish adolatdan bo‘ladi.
Shu munosabat bilan innovatsion jarayonning samaradorligini uning darajasiga qarab ko'rib chiqish ham maqsadga muvofiqdir. Milliy iqtisodiyot doirasida innovatsion jarayonni ham umumiy, ham aniq innovatsion mahsulotlar bilan bog'liq holda ko'rib chiqish mumkin. Bizning fikrimizcha, bu erda innovatsiyani yaratish, joriy etish va undan foydalanish bo'yicha barcha umumiy xarajatlar va uni qo'llash natijasida yuzaga keladigan umumiy qo'shimcha samara o'rtasidagi farq sifatida aniqlanadi.
Innovatsion jarayonni uning ierarxiyasining pasayishi bilan ko'rib chiqishda ma'lum bir darajadagi tegishli xarajatlarni va natijada unga qo'shimcha ta'sirni baholash kerak.
Shunday qilib, iqtisodiy sub'ekt darajasida xarajatlar bo'lishi mumkin
allaqachon yaratilgan innovatsiyaga bo'lgan huquqlarni qo'lga kiritish, shuningdek, "yangi" innovatsiyani joriy etish natijasida uning yo'qolishigacha bo'lgan davrda uni saqlab qolish. Quyidagi fikrga e'tibor qaratish lozim: milliy iqtisodiyot darajasida ta'sir ijobiy bo'lsa ham, u holda ma'lum bir iqtisodiy sub'ekt darajasida hech qanday ta'sir bo'lmasligi mumkin. Teskari holat ham yuzaga kelishi mumkin.
XX asrning 90-yillari boshlarida sanoatda yuzaga kelgan vaziyatni va dunyoning rivojlangan mamlakatlarida issiqxonada sabzavot etishtirishdagi innovatsion jarayonlarni hisobga olgan holda, 1993 yilda Rossiyada birinchilardan bo'lgan Belaya dacha boshqaruvi o'simliklar "oddiy" tuproqqa emas, balki torf substrati bilan to'ldirilgan idishlarga ekilganida, uning ekinlarining bir qismi kam hajmli etishtirish texnologiyasiga. Bu "Belaya dacha" ga birinchi yilda hosilni darhol 30% ga oshirish imkonini berdi. "Eski" texnologiyani yangisiga almashtirish 1993 yildan 2004 yilgacha bosqichma-bosqich amalga oshirildi. Yangi texnologiyaga o'tishdan oldin "Belaya dacha" bir kvadrat metrdan 16-18 kilogramm pomidor yig'di, hozir - 38-40. kilogramm; kurka - mos ravishda 6-8 va 17 kilogramm, baqlajon - 8-9 va 20-21 kilogramm.
Isitish davrlarini ajratish kabi yangilikning kiritilishi energiya resurslarini tejashga va natijada xarajatlarni kamaytirishga va ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga sezilarli ta'sir ko'rsatdi, bu esa energiya xarajatlarini 30% ga tejash imkonini berdi
Shuni ta'kidlash kerakki, innovatsiyalarni joriy etish samaradorligini tegishli mezonlar va ko'rsatkichlar bilan aniqlashning turli usullari mavjud. Ularning o'ziga xos qo'llanilishi turli omillarga bog'liq, jumladan: innovatsion jarayonlar ierarxiyasi darajasi; ushbu investitsiyalar hajmi bilan bog'liq; innovatsiyalar kombinatsiyasini (masalan, sabzavot etishtirish bilan bog'liq barcha texnologiyalar sohasidagi so'nggi yutuqlardan foydalangan holda "yangi" issiqxona dizaynini qurish) yoki faqat bitta innovatsiyani (masalan, isitish davrlarini ajratish) joriy etish. ; kelajak uchun (innovatsiyani joriy etishdan oldin) yoki haqiqatda (yangilik kiritilgandan keyin) taxminlar; uni amalga oshirish uchun to'lov muddati. Bundan tashqari, samaradorlik nafaqat eko-
nomik. Har holda, innovatsiyaning mo'ljallangan yoki haqiqiy samarasini topish talab etiladi.
Bizning holatimizda alohida innovatsiyani tarmoqdagi muayyan korxonada joriy etishning iqtisodiy samaradorligini baholadik. Hisob-kitoblar shuni ko'rsatadiki, birinchi yilda issiqlik xarajatlari 556 ming rublga kamayadi. 1 ga uchun (qo'shimcha ta'sir), aniq ta'sir esa 36 ming rublni tashkil qiladi. 1 ga uchun. Ikkinchi yilda (va keyingi yilda) ushbu yangilikni joriy etishning aniq samarasi 1 ga uchun 556 ming rublni tashkil qiladi.
sabzavot etishtirish bilan shug'ullanadi, qishki issiqxonalarning har bir m2 uchun 7 dan 11 evrogacha subsidiya oladi. Shu bilan birga, uning uchun bir kilovatt-soat elektr energiyasi Rossiyaning issiqxona korxonasiga qaraganda arzonroq. Shu bilan birga, Finlyandiya Rossiyadan elektr energiyasini sotib oladi. Bunday davlat subvensiyalari Finlyandiya sabzavot yetishtiruvchilariga qo'shimcha hosilni yig'ish va aholini o'ta erta vitaminli mahsulotlar bilan ta'minlash imkoniyatini belgilaydigan engil madaniyat texnologiyasidan keng foydalanish imkonini beradi.
Ko'pgina Evropa mamlakatlarida qishloq xo'jaligida iste'mol qilinadigan energiya tashuvchilar (gaz, elektr energiyasi, suyuq yoqilg'i) QQSdan ozod qilingan. Bir qator Yevropa mamlakatlarida, bundan tashqari, sanoat ehtiyojlari uchun mo'ljallangan dizel yoqilg'isi ma'lum rangga bo'yalgan. Ularga o‘z avtomashinasini to‘ldirishga ruxsat berilmaydi – qoidabuzarlik katta miqdorda jarima, shu jumladan transport vositasini musodara qilish bilan jazolanadi.
Mamlakatimizda 1991-2005 yillarda issiqxonada sabzavot yetishtirish. deyarli davlat yordamisiz rivojlangan. 1999 yil bundan mustasno, sanoatni rivojlantirishda ijobiy rol o'ynagan Rossiya hukumatining maxsus qarorlari qabul qilingan. Ularning amalga oshirilishi nafaqat qishki issiqxona maydonlarini muomaladan chiqarishni to‘xtatish, balki mavsumdan tashqari sabzavot va ko‘katlar yetishtirishni ham ko‘paytirish imkonini berdi, ammo ular amalda 2000-yilda, keyingi yillarda esa o‘z faoliyatini to‘xtatdi. , issiqxona korxonalarini davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash amalga oshirilmagan.
So'nggi paytlarda Rossiyada issiqxona sabzavot etishtirish sanoatining ishlashi muammosi bir necha bor yuqori darajada ko'tarilgan. Shunday qilib, 2004 yil 28 oktyabrda Rossiya Federal Majlisi Federatsiya Kengashining Agrar va oziq-ovqat siyosati qo'mitasida "Huquqiy asoslar, muhofaza qilinadigan hududlarni rivojlantirishning holati va istiqbollari" mavzusida "davra suhbati" bo'lib o'tdi. sanoat." Kostroma shahrida 2005 yil 26-27 iyulda "Issiqxonada sabzavotchilikni rivojlantirish holati va istiqbollari to'g'risida" Butunrossiya konferentsiyasi bo'lib o'tdi. Anjumanda 90 nafar issiqxona xo‘jaliklari direktori, 34 nafar viloyat agrosanoat kompleksi rahbarlari, hokim o‘rinbosarlari, olimlardan 400 nafarga yaqin kishi ishtirok etdi. Muhokamalar natijasida sohani qo‘llab-quvvatlashning asosiy yo‘nalishlari belgilab olinib, ularni hayotga tatbiq etish zarur.
Aytish joizki, 2007 yilga qadar bu masalalar hal etilmagan. Issiqxonalarni rekonstruksiya qilish, ularni eng yangi asbob-uskunalar va mexanizatsiyalash vositalari bilan jihozlash uchun o‘rta muddatli kredit mablag‘lari hisobidan subsidiya olish huquqiga ega bo‘lgan korxonalar ro‘yxatiga issiqxona korxonalari hamon kiritilmagan; asosiy fon yangilanishi
issiqxonalar va ishlab chiqarish-texnik maqsadlardagi asbob-uskunalarni lizing dasturi doirasida to'lash; energiya resurslaridan foydalanganlik uchun kreditlar bo'yicha foizlarni byudjetdan qoplash.
Issiqxonada sabzavot etishtirishning o'ziga xos tabiiy-iqlim sharoitlari bilan Rossiya xalq xo'jaligidagi ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyatini, shuningdek, sanoatni uzoq muddatli rivojlantirish uchun Federal qonunni ishlab chiqish va qabul qilishni juda zarur va o'z vaqtida, deb hisoblaymiz. “Muhofaza etiladigan yer sabzavotchilik toʻgʻrisida”gi qonun.