Salixov shoxrux mansurovich shaxs temperamental sifatlarining sport faoliyatidagi samarasi buxoro- 2023

Faoliyatning individual uslubi va temperament
Faoliyatning individual uslubi insonda o‘zidan o‘zi vujudga kelmaydi, u shaxs kamolotining barcha bosqichlarida (bog‘cha yoshidan e’tiboran to kasbiy mahorat egallagunga qadar) shakllanib boradi. Insonning temperamenti faoliyatning individual uslubini tarkib toptiradi. Xuddi shu boisdan, faoliyatning individual uslubi deyilganda shaxs uchun o‘ziga xos va muvaffaqiyatga erishishning maqsadga muvofiq yo‘llari individual tizimi tushuniladi.
Temperament xususiyatlarining o‘ziga xos yig‘indisi inson faoliyati munosabatlari va bilish jarayonlarida faolligining individual uslubi jarayonida namoyon bo‘ladi. Faoliyatning individual uslubi faqat temperamentga emas, balki boshqa sabablarga, shaxsiy tajriba jarayonida hosil bo‘lgan ko‘nikma va malakalarga ham bog‘liqdir. Faoliyatning individual uslubini inson organizmini tug‘ma xususiyatlari va asab tizimi tiplarining faoliyat sharoitlariga moslanishi deb qarash mumkin. Faoliyatning individual uslubi asosini asab tizimi xususiyatlari yig‘indisi tashkil qiladi.
Faoliyatning individual uslubiga kiruvchi ikki xil xususiyatlar mavjud.
1. Asab tizimi individual xususiyatlari nuqsonlarining o‘rnini to‘ldiruvchi tajriba jarayonida shakllangan xususiyatlar.
2. Insonda mavjud layoqat va qobiliyatlardan maksimal darajada foydalanish imkonini beruvchi xususiyatlar.
Temperamentning xususiyati faollikning samaradorligida emas, balki usullarning o‘ziga xosligidadir. SHu ma’noda E.A.Klimov tomonidan olib borilgan tadqiqotga ko‘ra, stanokchi, to‘quvchilarning ishini kuzatish natijalari muhim sanalgan. Ma’lum bo‘ldiki, bir necha stanokda ishlashda nerv tizimi harakatchan tipdagi ham, harakatsiz tipdagi xodimlar ham ishlab chiqarishda muvaffaqiyatlarga erishadilar. Temperamentni harakatchanligiga ko‘ra qarama-qarshi xususiyatli kishilar bir xil mehnat vaziyatida turlicha harakat taktikasiga murojaat qilishlari aniqlandi. Harakatchanlari shoshilinch, tezroq bajaradi, temperamentning sust tipdagi kishilar esa shoshilinch harakatning zarurligini bildiradigan tayyorlov ishlariga ko‘p e’tibor berishi bilan ajralib turadi. Faollikning individual uslubini V.S.Merlin, E.A.Klimovlar o‘rganib, uning kishida darrov paydo bo‘lmasligi va faqat stixiyali tarzda paydo bo‘lishini ko‘rsatishdi. Agar kishi o‘z temperamentiga muvofiq yaxshi
natijalariga erishishiga yordam beradigan o‘zining yo‘llari va usularini faol izlasa, individual uslub yuzaga keladi. Odamlarning birgalikdagi faolligi sharoitlarida ular temperamentning dinamik fazilatlari ular faoliyatining pirovard natijasiga har biri individual ishlagan holdagiga qaraganda ancha jiddiy ta’sir ko‘rsatadi. Bunda mazkur faoliyatni bajarish uchun ancha qulay va kamroq qulay bo‘lgan temperamentning har xil tiplarini birga qo‘shilib ketishi aniq bo‘ladi. CHunonchi, xolerik temperamentli kishining faoliyati sangvinik yoki xolerik temperamentli kishi bilan sherik bo‘lib ishlaganiga qaraganda flegmatik yoki melanxolik bilan birgalikda ishlagan hollarda ancha samarali bo‘ladi. Bunday faktlar shuni ko‘rsatadiki, temperamentning u yoki bu xususiyatlarining ahamiyatini ko‘pgina faoliyat turlarini birgalikdagi xarakterini hisobga olmasdan baholab bo‘lmaydi. O‘z temperamentining xususiyatlarini egallash va ularning o‘rnini to‘ldirish, faoliyatning individual uslubini shakllantirish bolalik yillaridan boshlanib, ta’lim va tarbiya ta’sirini negizida yuzaga keladi.

2.2 INSON SPORTI FAOLIYATIGA TEMPERAMENT VA UNING MUHIMLIGI.

Har qanday sport faoliyati qiyin sharoitlarda amalga oshiriladi: bu hissiyotlilik, aqliy zo‘riqish va qizg‘in aqliy faoliyat, kundalik hayotning tez sur’atlari, turli xil tashqi va ichki tirnash xususiyati. Bunday sharoitda insonning sport faoliyati samaradorligi uning asab tizimi va temperamentining individual xususiyatlariga bog‘liqligi ortadi.
Inson tayyor odam bo‘lib tug‘ilmaydi. U asta-sekin - jismoniy va ma’naviy rivojlanish jarayonida, o‘qitish, ta’lim, jamoat hayotida ishtirok etish jarayonida bo‘ladi. Biror kishi inson bo‘lib shakllanishidan oldin ham uning psixikasida o‘ziga xos psixologik zamin yaratadigan xususiyatlar mavjud bo‘lib, ular asosida faqat shu shaxsga xos xususiyatlar shakllanadi. Ular temperamentni tashkil qiladi. SHunday qilib, temperament birinchi navbatda psixikaning tug‘ma va individual o‘ziga xos xususiyatlari bilan belgilanadi. Ularning o‘ziga xosligi nimada?
Turli xil odamlar va aqliy faoliyat turlicha rivojlanadi. Ba’zilarida u nisbatan bir xil. Bunday odamlar muvozanatli va hatto sekin, ko‘zlari sovuq va qat’iydir, harakatlar qaysar va o‘rinli. Nutq tinch. Qiyin vaziyatlarga duch kelganda, ular tashqi tomondan tashvishlanmaydilar. Boshqa odamlarda aqliy faoliyat to‘satdan davom etadi: ular juda harakatchan, bezovtalanadigan, shovqinli, har doim jonli. Ularning nutqi shiddatli va ishtiyoqli, yuz ifodalari boy va xilma-xil, tartibsiz harakatlar. Bunday odamlar notinch va sabrsiz.
Belgilangan xususiyatlar temperamentdagi farq tufayli yuzaga keladi. Temperamentning xususiyatlari bu insonning aqliy faoliyatining dinamik tomonini (yo‘nalishini) belgilaydigan xususiyatlardir.
Biroq, bularning barchasi temperamentni to‘liq tavsiflash uchun etarli emas. Darhaqiqat, aqliy faoliyat dinamikasi boshqa shartlarga, masalan, motivlarga, hissiy holatga bog‘liq. SHunday qilib, agar inson o‘zi uchun qiziqarli bo‘lgan ishni bajarsa, u temperamentning xususiyatlaridan qat’i nazar, uni tezroq, baquvvat qiladi. Barcha odamlar uchun quvonchli voqea aqliy va jismoniy kuchlarning o‘sishiga olib keladi, baxtsizlik tanazzulga olib keladi. Va shunga qaramay, har narsaga qaramasdan, temperamentning xususiyatlari har xil faoliyatda va juda boshqacha sharoitlarda teng ravishda namoyon bo‘ladi. Masalan, agar bola imtihon topshirishdan oldin, sport musobaqasida boshlanishni kutish, yig‘ilishda nutq so‘zlashdan oldin va hokazo tashvishlanayotgan bo‘lsa, demak bu degani.
Temperamentning o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, uning turli xil xususiyatlari insonning boshqa aqliy xususiyatlariga nisbatan eng barqaror bo‘libgina qolmay, balki ular ma’lum tipologik tuzilishni tashkil etuvchi tabiiy ravishda bir-biri bilan bog‘liqdir. SHuning uchun, temperament bilan odamning aqliy faoliyati dinamikasini aniqlaydigan ruhiy shaxsning o‘ziga xos xususiyatlarini tushunish kerak, ular balog‘at yoshida doimiy bo‘lib turadigan, ularning mazmuni, maqsadlari, motivlaridan qat’i nazar, uning turli harakatlarida teng ravishda namoyon bo‘ladi.
Temperament tabiatiga ilmiy izoh o‘z vaqtida rossiyalik taniqli fiziolog I.P. Pavlov. U temperament asab tizimining xususiyatlariga asoslangan degan xulosaga keldi. U uchta asosiy xususiyatni aniqladi:
1. Asab hujayralarining ishlashiga qarab qo‘zg‘alish va inkubatsiya jarayonlarining kuchi;
2. Asabiy jarayonlarning muvozanati, qo‘zg‘alish kuchining inkubatsiya kuchiga muvofiqligi darajasi;
3. Asabiy jarayonlarning harakatchanligi, ya’ni ularning bir-birini tez va oson almashtirish qobiliyati (masalan: inkubatsiya qo‘zg‘alishi)
Ushbu xususiyatlarning turli xil birikmalari asab tizimining bir turini tashkil qiladi.
I.P. Pavlov asab tizimining to‘rtta asosiy turini ajratib ko‘rsatdi:
1. Kuchli, muvozanatsiz (hayajon ustunligi bilan);
2. Kuchli, muvozanatli, harakatchan;
3. Kuchli, muvozanatli, inert;
4. Kuchsiz.
Ular xolerik, sangvenik, flegmatik va melankolik temperamentlarga mos keladi. SHunday qilib, temperamentning fiziologik asosi asab tizimining tug‘ma, irsiy turi hisoblanadi.
Turli xil temperament turlari sport mashg‘ulotlarini tanlashga qanday ta’sir qiladi? Biz sabablar o‘rtasidagi aloqani o‘rnatish uchun har bir turni alohida ko‘rib chiqamiz.