Самарқанд уалаяти мисалинда ) Кирисиу Озбекстан айемги қалаларинин (Бухара, Самарқанд) колеми-жойбарластирилган шешиминде мешиттин тарийхий қалиплесиуи

1. Хийва
Ақ мешит (Ақ мешит)
Ақ мешит (1938 - 1842) адетде маҳелле ямаса гузар деп аталиуши киши " микрораён" халқина хизмет корсетиу ушин қурилган шерек мешитлердин типик улгиси болип табилади. Орайлиқ гумбезли болме (6, 35 х 6, 35 м) уш тарепден балент коп устинли ҳаулилар менен оралган. Ханақалар ҳам Айнелердин қубла дийуалларинин қаърида мешитте қубла тарепте туратугин текше осиндилери бар. Мешитлердин айриқша диққатқа ие жайи - агаш устинлер - назик сандиқлар, нагисинкор бошчалар, элегант нагис ойиушилиқ тагликлари. Нагис ойиуши қапилар да қизиқ болип, онда усталардин исимлари - Нурмуҳамед ауизи ҳам Қаландарнин ауизи питилген. Ақ мешит (" Ақ мешит") ати текгана жай дийуалларинин шляпа менен безетилгенлиги, балки онин киши мешитлер арасинда устинлиги ҳаққинда да маглиумат береди. Итимал, бул ат Анушахон қасинда қурилган бурини мешиттен қалган болип, онин қалдиқлари жана жай дийуаллари астинда сақланип қалган.
Жума мешити
Орта асир мусулман дунясинда қаланин аҳмиети гейде ол жагдайда тийкарги, ягний жума мешитинин бар экенлиги менен белгиленеди. Жай коринисинин архитектуралиқ -коркем жетилискенлиги мудами ҳакимлердин болек итибаринда болган. Ҳар бир қала озинин собор мешитинин монументаллиги бойинша басқалардан озиб кетиуге ҳарекет этди. Орта Азиядаги атақли мешитлер арасинда Хийуадаги Жума мешити озинин дастурий, ҳатте архаик жобаси ҳам кенисликдеги дузилиси менен ажралип туради. Ол мин жил алдини собор мешитлеринин қасиетлерин сақлап қалган.
Бул коп устинли, тегис тобели улкен тортмуюшлер зал (45 х 55 метр), уш кириу қапи болган улкен бос дийуал менен оралган. Қубла дийуалидин ортасинда мешитте қубла тарепте туратугин текше уяси - намаз оқиушилардин сийиниу багдарин корсетиуши жай бар. Залда алаcакаранлик ҳукимранлиқ этди, бир неше люклар ушин - тобе деги уялар улкен майданди жақтиландириу ушин улиума этарли эмес.
Собор мешитинин тийкарги коркем ма`ниси ҳам итибарга илайиқлиги, албетте, агашдан ўйилган устинлер болип табилади (олардин 213 таси амелдеги), олар колеми, архитектуралиқ формаси, коркем безеулери ҳам ислеп шигариу уақити менен париқ этеди. Устинлердин ҳетероженлиги уайран болган имаратлардан материаллардан пайдаланиу натийжесинде пайда болган деп ишонилади.
Устинлердин бир болеги, эн айемги дауир, Амударянин кушли толқинлари астинда қайтис болган Хорезмдин айемги пайтахти Кятдан алип келинен коринеди. Итимал, таги бир зат да жуз берген болип табилади: халиқ дастурлеринеге коре, диний имаратларди жаратиу қайирқомлиқ жумиси болип, ҳар бир диндор мешит қурилиси ушин мунасип жумис қилиуди шарапатли деп билген.
Ҳамме оз улесин қосди : бири жумисши куши усинис этди, басқаси қурилис материали алип келди ҳам бай кисилер оз қаржлари эсабинан ўйилган агаш устин согиу ҳам орнатиу мумкиншилигине иелеуди. Асирлер дауаминда коплеген устинлер табий себеплерге коре жарамсиз ҳалга келген. Олар да аз-аздан басқалар менен алмастирилди. Сондай этип, мешит устинлеринин турли-туманлиги путкил обиекттин бар экенлигин индиуидуал басқишларин саулелендиреди.
Жазиулар ҳам безеулердин табияати ҳам усилина коре мешиттин даслепки устинлери 10 -14-асирлерге туури келеди. Бул устинлердин архитектуралиқ формаси аса қизиқ : оларда айемги Хорезм архитектурасинин амелдеги устинлери тури - жапирақлари тушуучи “кузаги” тийкарлари, қирли денеси, қонираули бас ҳариплер, болек такирарланиуши осимлик нагислари коринисиндеги безеулер аниқ корсетилген.
Ҳар бир толиқ маглиумат коркем ойланан ҳам барлиқ безеу безеулери айемги архитекторлардин жоқари уқипи ҳаққинда пикир береди. Экинши группага тегис релефде жасалган устинлер киреди. Устинлерден биринде 1316 (ерамизга шекемий 1510 ) санеси жазилган. Жума мешитинин айриқша устинлери иқтият ҳам пуқта багиуди талап этеди. Қанигелер тазалау, агаш зиянкеслеринен қоргау, илажи болса, агаш нагис ойиушилигин беккемлеу ҳам қайта тиклеу жумисларин баслап жиберди.
Араб географи Мукаддасийнин изертлеулерине коре, Жума мешити 10 -асрга туури келеди. Бул мешит дузилиси тарепинен айриқша болип, онин порталлари, гумбезлери, галереялари ҳам ҳаулилери жоқ. Мешитке уш тарепден кирисиу мумкин. Арқа тарепден Пал уан Кари кошеси ашилади, онин 33 метрли минари. Улкен залнин шифти 213 агаш устинлерге таянади. Шифтда жақтилиқ ҳам самаллатиу ушин киши тесиклер bar.Qubla дийуалда сталактит бослиқлари бар, он тарепте пайда ҳам мулкни корсететугин мармар тахта бар. Турли жилларда - 1316, 1517, 1788 ҳам 1789 жилларда жасалган қолда нагис ойиушилиги болган қапи ҳам устинлер болек қизигиушилиқ оятади.