Samarqand davlat universiteti a. B. Pardayev, S. A. Qurbonov

5-mavzu: 
OʻZBEK LEKSIKOGRAFIYASI. 
 
Reja:
 
 
1. Oʻzbek lugʻatchiligi tarixi. 
2. Lugʻat va lugʻat turlari. 
3. Alifbo va ideografik lugʻatlar. 
Tayanch tushunchalar: 
lugʻat, izohli lugʻat, imlo lugʻati, qomusiy luʻgatlar, chastotali luʻgatlar, 
ensiklopedik luʻgatlar, ideografik lugʻatlar. 
Leksikografiya tilshunoslikning lug'atchilik bilan shug'ullanuvchi sohasidir. 
Lug'atlar tildagi so'zlarni, iboralar, maqol-matallar va turli nomlarni ma‘lum
tartibda o'z ichiga olgan kitoblardir. Bunday lug'atlar o'tmishda qo'lyozma 
shaklida ham bo'lgan. 
Leksikografiyaning vazifa doirasiga quyidagilar kiradi: 
a) lug'at tuzish prinsiplari va metodikasini ishlab chiqish; 
b) lug'at tiplari va turlarini aniqlash; 
d) lug'atshunoslarning ishini tashkil qilish; 
e) lug'at tuzish uchun asos bo'ladigan kartoteka fondini yaratish; 
f) lug'atchilik tarixini o'rganish; 
g) lug'at tuzish bilan shug'ullanish. 
Lug'atlarning ko'zlangan maqsadga ko'ra turlari. Lug'atlar ko'zlangan
maqsadga ko'ra dastlab ikki tipga bo'linadi: 
1. Ensiklopedik (qomusiy) lug'atlar. 2. Lisoniy (lingvistik) lug'atlar. 
1 . Ensiklopedik lug'atlarda tabiat va jamiyatdagi narsa-hodisalar, tarixiy
voqea-jarayonlar, buyuk shaxslar, ilm-fandagi kashfiyotlar, davlatlar, shaharlar 
haqida ma‘lumot beriladi. Demak, bu tipdagi lug'atlarda asosiy e‘tibor tildagi
so'zlarga emas, balki shu so'zlar yoki so'z birikmalari vositasida nomlangan 
hodisalarga qaratiladi. 
Ensiklopedik lug'atlar o'z navbatida ikki turga bo'linadi. Universal 
ensiklopediyalar. Bunday lug'atlarda ishlab chiqarishning, fan, adabiyot, tabiat,
jamiyat va hokazolarning barchasiga oid muhim tushunchalar, predmetlar,
hodisalar va shu sohalarda tanilgan buyuk shaxslar (olimlar, ixtirochilar, 
yozuvchilar, shoirlar, davlat arboblari, qahramonlar, san'atkorlar) haqida m a‘lumot
beriladi. «O 'zbek... ensiklopediyasi» (14-jildlik, 1971 — 1980), shu kunlarda
yaratilayotgan «O'zbek milliy ensiklopediyasi» (uning bir necha jildi nashrdan 
chiqdi) bunga misol bo'ladi. 
Soha ensiklopediyalari. Bunday ensiklopediyalarda faqat bir sohaga oid
materiallar beriladi: «Zoologiya ensiklopediyasi» (3 jildlik. Tesha Zohidov,

---

60 
1960—1969), Botanikadan ruscha-o'zbekcha ensiklopedik lug'at (Q.Z.Zokirov,
H.A.Jamolxonov, 1973) shularjumlasidandir. 
2. Lisoniy lug'atlarda so'z ma‘nolari, imlosi, talaffuzi, iboralar 
(frazemalar), xalq maqollari, xullas, til birliklari va filologik tushunchalarga oid
ma‘lumotlar beriladi. Demak, lisoniy lug'atlarda til va nutq birliklari, til
kategoriyalari haqida ma‘lumot berish, maqol va matal kabi janr boyliklarini 
to'plash maqsad qilinadi. 
Lisoniy lug'atlar ham dastlab ikki turga — umumiy va xususiy (maxsus) 
lug'atlarga bo'linadi. 
Umumiy lug'atlarda umumtil birliklari, ularning ma'nolari va qo'llanish 
xususiyatlari izohlanadi. Bunday lug'atlar bir tilli, ikki tilli, ko'p tilli, izohli, 
izohsiz bo'lishi mumkin. «O'zbek tilining izohli lug'ati» (ikki tomli, 1981), 
«O'zbekcha-ruscha lug'at» (1959), «Ruscha-o'zbekcha lug'at» (besh tomli, 1950—
1955) va boshqalar shular jumlasidandir. 
Xususiy (maxsus) lug'atlardatilning lug'at boyligidagi birliklar ma'lum sohalar 
bo'yicha yoki shu tildagi ma‘lum mikrosistemalar, guruhlar bo'yicha tanlab 
izohlanadi. «Ruscha-o'zbekcha fizik terminlar lug'ati» (M.D.Yagudev,
R.X.Mallin, 1952), «Ruscha-o'zbekcha matematik terminlar lug'ati» 
(M.Sobirov, 1952), «O'zbek tili sinonimlarining izohli lug'ati» (A.Hojiyev, 1974),
«Tilshunoslik terminlarining izohli lug'ati» (A.Hojiyev, 2002), «O'zbek tilining 
izohli frazeologik lug'ati» (Sh.Rahmatullayev, 1978), «Imlo lug'ati» (Olim Usmon,
1949), «O'zbek tilining imlo lug'ati» (S.Ibrohimov, E.Begmatov, A.A.Ahmedov,
1976), «O'zbek ismlari» (E.Begmatov, 1991), «O'zbek tili omonimlarining izohli
lug'ati» (Sh.Rahmatullayev, 1984), «O'zbek tili antonimlarining izohli lug'ati» 
(Sh.Rahmatullaev, N.Mamatov, R.Shukurov, 1980), «Ruscha-o'zbekcha botanika 
terminlarining qisqacha izohli lug'ati» (Q.Zokirov, M.M.Nabiyev, O'.Pratov,
H.Jamolxonov, 1963) va boshqalar shular jumlasidandir. 
Keyingi yillarda o'zbek tilida yana bir qator yangi lug'atlar yuzaga keldi:
«Yozuv tarixidan qisqacha lug'at-ma‘lumotnoma» (N.Mahmudov, 1990), «O'zbek 
ismlari» 
(E.Begmatov, 
1991), 
«O'zbek 
tilining 
etimologik 
lug'ati»
(Sh.Rahmatullayev, 2000), «O 'zbek tilining imlo lug'ati» (Sh.Rahmatullayev, A.
Hojiyev, 1995), «O'zbek tili tasviriy ifodalarining izohli lug'ati» (R.Rasulov,
I.Umirov, 1997), Hozirgi o'zbek tili faol so'zlarining izohli lug'ati (A.Hojiyev,
A.Nurmonov, S.Zaynobiddinov, K.Kokren, M.Saidxonov, A.Sobirov, D.Quronov,
2001), «Turkcha-o'zbekcha, o'zbekcha-turkcha lug'at» (Nizomiddin Mahmud,
Ertug'ul Yaman, 1993) shular jumlasidandir.