Samarqand davlat universiteti b. Sh. Safarov kadrlar konsaltingi

5. Axborotlar tahlili va sintezi 
Muammoli vaziyat sabablari haqidagi xulosalarni va boshqaruv 
tizimini 
takomillashtirish 
yо‘llari 
tо‘g‘risidagi 
tavsiyalarni 
shakllantirish bо‘yicha boshqaruv auditini amalga oshirish, tо‘plangan 
axborotni tahlil qilish uchun auditorlik tadqiqotida tahlil (amalda 
tо‘plangan materialni о‘rganish) va sintez (tо‘plangan material asosida 
umumiy qonuniyatlarni chiqarish) usullari monand ishtirok etadi. 
Qismlardan iborat bir butunni hosil qilish (sintez), faktlarni tahlil 

---

67 
qilish asosida qarorlar qabul qilish va harakatlarni amalga oshirish 
yuzasidan takliflarni ishlab chiqish tahlil qilish vaqtidayoq boshlanadi. 
Agar auditor tadqiq etilayotgan muammo о‘ziga ma’lum bо‘lgan 
umumiy qoidaga bо‘ysunadi deb hisoblasa, deduksiya usuli 
qо‘llaniladi. Tadqiq etilayotgan vaziyatni “ma’lum bо‘lgan” umumiy 
bilim sohasiga kiritish imkoniyatining mavjud emasligi induksiya, 
ya’ni mazkur holatda amal qiluvchi qoidani chiqarish maqsadida 
faktik materialni tо‘plash va tahlil qilish usulining qо‘llanilishini 
nazarda tutadi. 
Audit usuli sifatida tahlildan samarali foydalanish uchun auditor 
о‘zida mantiqiy tafakkur, vaziyatlarni tahlil qilish, asosiy narsani 
ikkinchi darajali narsadan ajratish qobiliyatini rivojlantirishi kerak. 
Auditorning tahliliy faoliyatida audit jarayonida aniqlangan 
nomuvofiqliklarning ahamiyatini tо‘g‘ri aniqlay olish muhim 
hisoblanadi. 
Aniqlangan har bir nomuvofiqlik uning mazmuni, ahamiyatlilik 
darajasi, namoyon bо‘lish shakli, uchrab turishning takrorlanishi, uni 
bartaraf etish yuzasidan qaror qabul qilishning ierarxik darajasi, uni 
bartaraf etishning murakkablik darajasi, qо‘llanish sohasi va sifatni 
audit qilish obyekti kabi belgilari bо‘yicha tasniflanishi lozim. 
Tasniflash har bir nomuvofiqlikning о‘ziga xos jihatini aniqlash va 
ushbu jihatga mos keladigan tо‘g‘rilovchi va ogohlantiruvchi 
harakatlarni ishlab chiqishga yordam beradi. 
Sifat tizimi hujjatida belgilangan, mahsulot sifatini ta’minlashga 
salbiy ta’sir kо‘rsatuvchi va qisqa muddatda bartaraf etilishi lozim 
bо‘lgan talabning bajarilmasligini sifat tizimidagi katta nomuvofiqlik 
deb hisoblash lozim. Bunday nomuvofiqliklarga quyidagi misollarni 
keltirish mumkin: mahsulot sifatining yomonlashuviga olib kelishi 
mumkin bо‘lgan har qanday nomuvofiqlik; kalibrovkalash (tekshirish) 
muddati о‘tgan о‘lchash vositalaridan foydalanish; mas’uliyatli 
operatsiyani bajaruvchi xodimning amalda texnologik jarayon 
bо‘yicha talab etiladigan malakaga qaraganda ancha past malakasi; 
sifat bо‘yicha ruxsat etilmagan hujjatning qо‘llanilishi; qayd etilgan 
ma’lumotlar audit obyektining haqiqiy holati haqida tasavvur 
bermaydi. 
Katta 
hajmdagi 
nomuvofiqlikning 
mavjudligi 
о‘tkazilayotgan audit bо‘yicha ijobiy qaror qabul qilish imkoniyatini 
istisno etadi va tuzatuvchi harakatlarni ishlab chiqish va amalga 

---

68 
oshirishni 
talab 
qiladi. 
Katta 
hajmdagi 
nomuvofiqlikning 
aniqlanganligi fakti bayonnomada qayd etiladi. 
Kichik hajmdagi nomuvofiqlik – bu sifat tizimi hujjatida 
belgilangan, mahsulot sifatini ta’minlashga salbiy ta’sir kо‘rsatishi 
yoki, agar u bartaraf etilmasa, katta hajmdagi nomuvofiqlikning paydo 
bо‘lishiga olib kelishi mumkin bо‘lgan talabning bajarilmasligi. 
Arzimas darajadagi mos kelmasliklarga misollar: 
• hujjatda rasmiylashtirilgan korxonannig sifatga oid siyosati 
reklamali, aniq bо‘lmagan xususiyatga ega; 
• lavozim yо‘riqnomalarida rahbarlar va mutaxassislarning 
sifatga oid vazifalari kо‘rsatilmagan; 
• sifat tizimi hujjatlaridan biridagi talablarga ayrim holatlarda 
rioya qilinmaslik; 
• sifat xizmatidagi ayrim xodimlarning attestatsiyasini 
belgilangan muddatlardan oshib ketishi; 
• nazorat yoki tajribalarni rо‘yhatga olishdagi ayrim noaniq 
yozuvlar. 
Arzimas mos kelmasliklar audit davomida yо‘qotilishi zarur. 
Tayyorlagan 
va 
tizimlashtirilgan 
haqiqatdagi 
ma’lumotlar 
bog‘liqliklarni, nisbatlar va tendenstiyalarni aniqlash uchun tahlil 
qilinadi. Personal auditining maqsadi va muammosi xususiyatidan 
kelib chiqib quyidagi usullardan foydalaniladi: 
– iqtisodiy tahlilning matematik va statistik usullari; 
– boshqarish tizimi va uning elementlarini tahlil qilish usullari; 
– sabab va oqibat tahlili; 
– kelajakni tahlili usuli; 
– qiyoslash va taqqoslash usuli.