Samarqand davlat universiteti I. U. Urazbaev n. J. Xodjaeva j. Qudratov

Azotafiksasiya. Azotning fiksasiyalanishi – azot aylanishining asosiy 
bo‗g‗imi, 
bo‗lib 
qolgan 
bo‗g‗imlarning 
borishini 
boshqaradi. 
Mikroorganizmlar tomonidan azotning fiksasiyalanishi ahamiyati jixatidan, 
yashil o‗simliklarda boradigan fotosintez jarayoni bilan teng. Tabiatda 
mikroorganizmlar tomonidan yiliga 270 dan 330 mln. tonna azot 
atmosferatdan tuproqa fiksasiyalanadi shundan quruqlikda 160 – 170 mln. 
tonna 70 – 100 mln. tonnasi okean suvlarida bo‗ladi. 
Molekulyar azot – inert gaz bo‗lib uning ikki atomi uchta bog‗ bilan 
mustahkam bog‗lanib turadi. Ushbu bog‗ning birinchisini uzish uchun 125 
kkal, ikkinchisini uchun 63 kkal va uchunchisini uchun 57 kkal energiya 
talab qilinadi. Azotning fiksasiyalanish jarayoni uning qaytarilish yoki 
elektronlarining bog‗lanishi bilan bog‗liq bo‗lib, muhitda o‗zgaruvchan 
elementlar titan, xrom, molibden va volfrom tuzlari bo‗lganida ancha osson 
boradi. 
Molekulyar azotning biologik fiksasiyalanishida asosan prokaroit 
mikroorganizmlar ishtirok etadi. 
Azot fiksasiyalovchi mikroorganizmlar molekulyar azotni oddiy 
atmosferat bosimida, hayot uchun zarur bo‗lgan normal haroratda 
o‗zlashtirib oladi. Azotni o‗zlashtirishida asosiy vazifani ikki molekula 
oqsildan iborat nitrogenaza fermenti bajaradi. Bu oqsilning birinchi 
molekulasida ikki atom molibden va o‗ttiz atom temir, ikkinchi 
molekulasida faqat temir atomi bo‗ladi. Bu erda molibden yoki vanadiy azot 
molekulasining faollashtiradi, temir atomlari elektronlarni tashiydi, 
jarayonda ishtirok etadigan ATF molibdenning tiklanishida, energi manbayi 
hisoblanadi. 
Bakteriya hujayrasida nitrogenaza fermentinning hosil bo‗lishida 
hujayrada mavjud bo‗lgan nif – plazmid muhim ahamiyat kasb etadi. 

---

115 
Azotofiksatorlar anaerob- klostridilar, sulfatreduksiyalovchi bakteriya, 
enterobakteriyalar, fotosintezlovchi anaerob spirillalar, psevdomonadalar, 
aktinomisetlar, ko‗k yashil suv o‗tlari kabi prokaroit organizmlardir. 
Azotofiksasiya jarayonining borishida juda katta energiya talab etiladi, 
shu tufayli azotofiksasiyalovchi mikroorganizmlar energiya manbayi 
bo‗lgan o‗simliklar bilan o‗zaro munosabatda bo‗ladilar. Diazotrof 
bakteriyalar o‗simliklar tanasining yuzasida, filloplanlar barglar yuzasida, 
rizoplanlar – ildiz yuzasida yoki ildiz to‗qimalariga kirib olib yashaydi. 
Tuganak bakteriyalar simbiontlar, o‗simlik yuzasida yashovchilari 
assosiantlar deb ataladi.