Samarqand davlat universiteti I. U. Urazbaev n. J. Xodjaeva j. Qudratov

Tuganak 
bakteriyalar. 
Tuganak 
bakteriyalar 
dukkakdoshlar 
oilasining ildizi bilan simbiont holda yashaydi. Burchoqdoshlar oilasiga 
13000 ga yaqin tur kiradi shundan 1300 (10%) turning ildizida tugunak 
bakteriyalar yashashi aniqlangan. 
Tabiatda tuganak bakteriyalarning o‗simliklar ildizidagi shishlar Ya‘ni 
tuganaklar ichida bo‗lishini 1866 yilda M.S.Voronin aniqlangan. 
M.Beyyerik 1888 yilda tuganak bakteriyalarining toza sof kulturasini ajratib 
oladi. Beyyerik tuganak bakteriyalarni Vacillus radieicola deb nomlagan. 
Hozirgi kunda barcha tuganak bakteriyalar Rhizobium avlodiga kiritilgan. 
Tuganak bakteriya turlarining nomi qaysi o‗simlik ildizida yashashiga qarab 
aytiladi. Rh. leguminosaruz – no‗xat ildizda Rh. rhascolinosuld, 
Rh.japonicum – soyada Rh.lupinimonun, Rh.trifoli- sebarga, Rh.melliloti – 
bedada va boshqalar. 
Tuganak bakteriya – asosan tuproq bakteriyasi hisoblanib, juda kichik 
harakatchan tayoqchasimon uzunligi 3mkm grammusbat bo‗lib ko‗p 
jixatdan psevdomonosga o‗xshab ketadi. Urug‗ unaboshlagach mo‗rtakdagi 
boshlang‗ich ildiz tukchalari bilan, tuganak bakteriya ta‘sirlashganda, ildiz 
tukchasidan muhitga lektin nomli oqsil sintezlanadi, bakteriya esa unga 
nisbatan polisaharid ajratadi, lektin va oqsil moddalarning o‗zaro 
tasirlanishi o‗simlik va bakteriya tasirida ildiz tukchasi vergilsimon bo‗lib 
egiladi va bakteriya hujayrasidan ajralayotgan polisaharidga javoban
polugalakturunoza fermentini sintezlab o‗z qobig‗ini eritib o‗zida 

---

116 
bakteriyaning kirishi uchun yo‗l ochadi. Bakteriya shilimshiq modda ajratib 
va ko‗payib tukcha bo‗ylab sutkasiga 100 – 200 mkm harakatlanib ildiz 
hujayrasiga tushib tayoqchasimon holatdan kolbachasimon shakilga kirib 
bakteroidga aylanadi. Bu vaqtda ildiz to‗qimasi hujayralari tez bo‗linib 
ko‗payib pushti rang beruvchi legemolgabin moddasi bo‗lgan tuganakni 
hosil qildai. Leggemoglabin kimyoviy tarkibi jixatdan, eritrositlar ichidagi 
gemoglabinga yaqin turadi. 
Leggemoglabin tuganakda baktereoid hujayrasi bilan ildiz hujayrasi 
o‗rtasidagi xosil bo‗lgan bo‗shliqda joylashadi. Leggemoglabinni o‗simlik 
hujayrasi sintezlaydi, unga javoban bakteroid hujayrasidan protogen 
moddasi sintezlanib o‗simlik hujayrasi bilan bakterioid o‗rtasidagi uzluksiz 
aloqani xosil qiladi. 
Azotfiksasiyalanishining asosida azotning qaytarilishi yotadi Ya‘ni 
nitrogeneza fermenti ta‘sirida molekulyar azot vodorod bilan birikib 
ammiakni xosil qiladi keyinchalik aminokislotaga aylanadi.