Samarqand davlat universiteti I. U. Urazbaev n. J. Xodjaeva j. Qudratov

Ammonifikasiya. Ammonifikasiya – azotli organik moddalarning 
ammiak xosil qilib parchalanishi. Ammonofikasiya jarayonida – oqsillar, 
peptit, aminokislota, nuklein kislotalari, purin va pirimidin asoslari, 
mochevina, siydik kislotasi, xitin va gumus kabi moddalar ishtirok etadi. 
Oqsil ammonifikasyasi-trik organizmlar o‗lgandan so‗ng ular 
tartibidagi oqsilning mikroorganizmlar tomonidan ammiak ajratib 
parchalanishi hisoblanadi. Ammonifikasiyada bakteriyalar, aktinomisitlar, 
zamburug‗lar ishtirok etadi. Bakteriyalardan Psevdomonas va Bacillus 
avlodiga mansub B.putrificus, B.sporogenes va boshqalar ammonifikasiya 
jarayonining borishi substratdagi C:N ning nisbatiga bog‗liq. Har 100g 
chirigan 
organik 
modda 
ammonifikasiyalanganda 
bakteriya 
o‗z 
biomassasini hosil qilish uchun azotdan foydalanadi. Shunga ko‗ra C:N=25 
nisbatidan past bo‗lsa hosil bo‗layotgan ammiak bakteriyalar tomonidan 
to‗liq immobilizasiyalanadi. C:N<25 bo‗lgan muhitda ammiak to‗planadi. 
Nitrofikasiya. Tuproqda nitratlarning biologik usulda hosil bo‗lishi 
1878 yilda Uorngton tomonidan aniqlanadi. Nitratlarning xosil bo‗lishida 
mikroorganizmlarning 

---

117 
ishtirok etishi mumkinligi haqidagi dastlabki fikr Pasterga tegishli. 
S.N.Vinogradskiy tuproqdagi nitrobakteriyalarni ajratib olish uchun 
kremniy kislotasi geliga ammoniy sulfat kislotasi va boshqa mineral tuzlar 
eritmasini singdirilgan maxsus ozuqali muhit tayyorladi va 1891 yilda 
ushbu mikroorganizmlarni azotni oksidlash jarayoniga qarab ikki gruppaga 
bo‗ladi Ya‘ni nitritlar va nitratlar. Uglerod nitrifikasiyalovchi bakteriyalar 
CO
2
angidridni o‗zlashtirib, azotning oksidlanishidan hosil bo‗lgan 
energiyadan foydalanib organik modda hosil qiladi bu xemosintez deb 
ataladi. 
Nitrifikasiya 
jarayonining 
bosqichlari: 
1. 
2NH
3
+3O
2
= 
2HNO
2
+2N
2
O+158kkal 
2. 
2NH
2
+O
2
= 2HNO
3
+43kkal 
Barcha nitrifikasiyalovchi xemoavtotrof mikroorganizmlar obligat 
aerob grammanfiy bakteriyalar hisoblanadi. S.N.Vinogradskiy nitrifikasiya 
jarayonining birinchi faza qo‗zg‗atuvchilarini Nitrosomonas, ikkinchi nitrat 
bosqichini qo‗zg‗atuvchilarni esa Nitrobactyer avlodiga kiritdi. Tuproqda 
subpolyar xivchinli, qisqa ovval-tayoqchasimon shakldagi Nitrosomonas 
eurepae keng tarkalgan. Nitrobactyer Winogradsyi – ponasimon 
ko‗rtaklanuvchi, harakatchan va harakasiz faoliyati navbatlashib turuvchi 
CO
2
- o‗zlashtirishdan hosil bo‗lgan energiya hisobga nitridni nitratgacha 
oksidlaydi. Hozirgi kunda nitiritni oksidlovchi 4 ta avlod, nitritni nitratga 
aylantiruvchi 3 ta avlod bakteriyalarining mavjudligi fanga ma‘lum. 
D.N.Pryanishnikov tomonidan, o‗simliklarning tuproqdan ammoniy 
birikmalar tarkibidagi azotni o‗zlashtirib olishi aniqlangan o‗simliklarni 
oziqlanishida tuproq nitritning muhim ekanligi yanada oydinlashadi. 
Tuproqqa solingan mineral o‗g‗itlar tarkibidagi azotning 50% ni 
o‗simliklar o‗zlashtirib oladi, qolgan qismi organik va minerologik 
moddalarga birikadi, mikroorganizmlar hujayrasiga immobilizasiyalanadi, 
molekulyar azotga qaytariladi va bir qismi tuproq profilidan yuvilib sizot 
suvlarga tushadi. Azotning tuzli birikmalari suvda oson erib tuproqdan 
yuvilib sizot suvlvri orqali zovur, daryo, ko‗l, dengiz va okean suvlariga 
qo‗shilib ularda tuproqdan million tonnalab azot nitrat holida yuvilib 
chiqib ketadi. Shuning 

---

118 
uchun nitrifikasiya jarayonini ingibitorlash yani to‗xtatish yo‗nalishi kelib 
chiqdi. Fumigantlar va gerbisitlar yaxshi ingibitorlar ekanligi aniqlandi. 
Tuproqda xosil bo‗lgan ammiak nitrit va nitratga aylanadi. Nitrit va 
nitratlar esa quyidagilar uchun sarflanadi. 
1. 
Yuksak o‗simliklar tomonidan o‗zlashtiriladi. 
2. 
Suv havzalariga yuvilib ularning evtrofizasiyasini 
o‗zgartiradi. 3.Mikroorganizimlar tomonidan 
immobilizasiyalanadi. 
4.Molekulyar azotgacha qaytariladi Ya‘ni denitrifikasiya jarayoniga 
uchraydi