Samarqand davlat universiteti I. U. Urazbaev n. J. Xodjaeva j. Qudratov

5- 
Bo‘lim. TUPROQ BIOLOGIYASINING EKOLOGIK 
ASPEKTI. 
Ekologiya organizmlarni tashqi muhit bilan aloqasini o‗rganadigan 
fan sifatida 19 asrda vujudga keldi va tashqil topdi. Bu vaqtda 
mavjudotlarning ko‗pligi hamda yashash sharoitlari xaqida ma‘lumotlar 
to‗plangan edi. Ularning tuzilishi va rivojlanishidan tashqari tashqi muhit 
bilan aloqasi ham maxsus qonuniyatlar asosida har taraflama o‗rganilishi 
kerak edi. 
―Ekologiya‖ terminini fanga kiritgan olim nemis zoologi Yernest 
Gekkel hisoblanadi. Ekologiya fani boshka hamma fanlarning 
yutuqlaridan foydalanadi va ularning ilmiy natijalarini bir-biriga 
bog‗lagan hollarda jamiyatning xayotiy masalalarini xal qiladi. Hozirgi 
kunda ekologiya tarmoqlangan fanlar tizimiga ajraldi. U barcha 
mavjudotlarga 
taalluqli 
bo‗lgan 
atrof-muhitning 
bog‗lanish 
qonuniyatlarini o‗rganuvchi (o‗simliklar ekologiyasi, agrnomik ekologiya 
va xakozo) kenja ekologiyaga bo‗linadi. Shu bilan birga keyingi yillarda 
bioximik ekologiya, fiziologik ekologiya qishloq xo‗jaligi ekologiyasi va 
boshqalar ham rivoj topmoqda. Ma‘lumki har bir organizm 
boshqalaridan ajralib, yakka holda 

---

125 
yashamaydi. Shuning uchun ma‘lum bir sharoitning o‗zida yashovchi bir 
nechta organizm ekologiyani o‗rganishda har xil fanlarni, Ya‘ni botanika, 
zoologiya, genetika biogeografiya fanlari jalb qilishi mumkin. Organizm 
o‗zi yashaidigan atrof-muhit bilan chambarchas boglangan bo‗lib, 
yagona tizmni, Ya‘ni ekosistemani tashqil qiladi. Hozirgi vaqtda juda 
ko‗p o‗simlik va hayvonat turlarini hayoti ekologik nuktai nazaridan 
yaxshi 
tekshirilmagan 
o‗rganilmagan. 
Ekosistema 
(ekotizim)-
ekologiyadagi eng asosiy o‗rganuvchi omil hisoblanadi. Qishloq xo‗jaligi, 
shu jumladan dehqonchilikning ham o‗z ekologiyasi va ekosistemasi 
mavjuddir,qishloq xo‗jaligida ekologik tizimga (ekotizimga) ta‘sir 
ko‗rsatuvchi omillarni ijobiy tomonga o‗zgartiruvchi tadbir-qishloq 
xo‗jaligini 
jadallashtirish 
hisoblanadi. 
Jadallashtirishnnig 
asosiy 
yo‗nalishlari, yerlarni meliorasiya qilish hamda fan yutqlarini 
dexqonchiliqqa joriy qilishdir, biroq jadallashtirish vositalari xozirgi 
vaqtda ekologik talablarni hisobga olmagan holda ko‗llanilmokda. 
Paxtachilikda texnologik intizomning buzilishi hamda agronomik 
tadbirlarni o‗z vaqtida va sifatli bajarmaslik salbiy ekologik oqibatlarga 
olib kelmokda. Masalan, tuproqqa ishlov berishni sifasiz o‗tkazish, 
haddan tashqari mineral o‗g‗itlar solish, zararkunandalarga qarshi zaharli 
moddalarni ko‗plab qo‗llash, meliorasiya ishlarini bajarshi natnjasida yer 
sathi va ostidagi sizot suvlar ifloslanmoqda, eroziya paydo bo‗lmoqda, 
tuproq unumdorligi pasaymoqda, yerlar sho‗rlanib ishdan chiqmoqda. 
Ma‘lumki, respublikamizda suv ta‘minoti qoniqarli emas. Bu esa 
qishloq xo‗jaligi ekinlari hosildorligi kamaytirmoqda. Respublikamizdagi 
umumiy suv miqdori aniq bo‗lib to‗rgan bir vaqtda yerlarni 
uzlashtirishni 
rejalashtirish 
ekologik 
mutanosiblikni 
buzmokda. 
Mirzacho‗lni o‗zlashtirish tarixini eslaylik, sug‗orish me‘yorlariga amal 
qilmaslik, meliorativ tadbirlarni qo‗llamaslik natijasida sizot suvlarini 17-
20 m dan 2-3 metrgacha ko‗tarilib ketishi ro‗y berdi. Natijada ko‗pgina 
maydonlarda ikkilamchi sho‗rlanish vujudga keldi. Bunday hodisalar 
suvdan foydalanishni samarali usullarini ishlab chikishni talab qilmokda. 
Hozirgi ma‘lumotlarga ko‗ra Respublikamizdagi kuchli va o‗rtacha 
sho‗rlangan yerlar 1- 

---

126 
1,3 million gektarni tashqil qiladi. Bu yerlardagi zaharli tuzlarni yuvish 
uchun har yili 5 dan 7 kub km gacha suv sarflanishi kerakligi hisob-kitob 
qilingan. Agar biz kelgusida yangi yerlarni o‗zlashtirsak, ular 
meliorasiya jihatdan noqulay bo‗lganligi sababli, zaharli tuzlarni yuvish 
uchun yanada ko‗p suv sarf bo‗ladi. Suvga bo‗lgan talab tobora ortib, 
tanqislik tug‗diradi. Paxtachilikda ishlatiladigan 
mineral ozuqa 
elementlarining tuproqqa solingandan keyin o‗simliklar tomonidan 
o‗zlashtirish darajasi pastdir. Masalan, azot 40-50 foiz, fosfor 15-20, 
kaliy 50-60 foiz o‗zlashtiriladi.Bu o‗g‗itlarning qolgan qismi shu 
tuproqlardan yuvilib zovurlarga, keyin daryolar va boshqa suv 
havzalariga oqib tushadi. Bundan tashqari qishloq xo‗jaligida f kasallik 
va zararkunundalarga qarshi qo‗llanilayotgan kimyoviy vositalar ham 
atrof muhitning ifloslanishiga sabab bo‗lmoqda. 
Yuqorida 
ko‗rsatilgan 
ma‘lumotlar 
agroekologiya 
fanini 
tuproqshunoslik, dehqonchilik, meliorasiya, agrokimiya boshqa fanlar 
bilan aloqada ekanligini ko‗rsatadi. 
Bundan tashkari o‗simliklarni ximoya qilishda zararkunanda va 
kasalliklarga qarshi kurashish uchun zaharli moddalarni qo‗llash 
natijasida ko‗pgina salbiy oqibatlar kelib chiqmoqda. Demak, 
agroekologiya fanini entomologiya va fitopotologiya fanlari bilan 
aloqador ekanligini ko‗rsatadi. 
Agroekologiya muammolarini hal qilish uchun bu yo‗nalishdagi 
asosiy toifa va terminlarni belgilab olish katta ahamiyatga ega. 
Tabiiy muhit-atrof muhitning bir qismi bo‗lib, yerda va uning 
atrofida mavjud bo‗lgan tabiiy matyerial jismlar, fizik, ximik va biologik 
hodisa va jarayonlar. 
Antropogenez-tabiiy landshaftlarni antropogen omillar ta‘sirida 
o‗zgarishi. Texnogen ekotizim- texnogen omillar ta‘sirida tirik 
organizmlar va muhitning funksional tizimini kelib chiqishi. 
Geosfera-tabiiy landshaftlar yoki yerning geografik qatlami, Ya‘ni 
litosfera, gidrosfyera, atmosferat va biosferaning pastkn qismi hamda ular 
bir-birlari bilan uzviy aloqadadir. 

---

127 
Biosfera-yer 
sharining 
ustki 
qatlami 
bo‗lib, 
u 
yerda 
mikroorgannzmlar, o‗simlik, hayvon va inson hayoti mujassamlangan. 
Biogeosfyerada energiya manbai bo‗lib, quyosh radiasiyasi hnsoblanadi. 
Agrobiosenoz-bu 
ekosistemaning 
inson 
faoliyati 
natnjasida 
o‗zgargan aloqasidir. Agrobiosenozni boshqarish agronomiya fanlar 
majmui agroximiya, tuproqshunoslnk, o‗simliklar fiziologiyasi va 
bioximiyasi, 
dexkonchilik, 
meliorasiya 
va 
kishloq 
hujaligi 
metyerologiyasn fanlari bilan amalga oshiriladi. 
Qishloq hujaligi insonning atrof-muhitga ta‘sir qiluvchi eng kuchli 
omili hnsoblanadi. Qishloq hujaligi korxonalari, dala, em-xashak, 
sabzavot, uzum, g‗o‗za va boshka eknnlar-bu agronomik ekosistemada va 
antropogen omil natijasida vujudga kelgan.