Samarqand davlat universiteti I. U. Urazbaev n. J. Xodjaeva j. Qudratov

5.5. 
O‘simlik 
qoldiqlarining 
chirishi va to‘shamaning 
shakillanishi. 
Har yili tuproqqa tushadigan organik moddaning asosiy qismni yuksak 
o‗simliklarning o‗lik qoldiqlari va ildiz ajratmalari tashqil qiladi.Yer 
yuzida yiliga 10
11
t. organik modda sintezlanadi. 
O‗simlik birlamchi mahsulotlarining bir qism o‗txo‗r hayvonlar 
tomonidan is‘temol qilinadi, ularnig hazim qilish organlarida 
mikroorganizmlar ishtirokida parchalanib hazim qilinadi va 60% 
ekskrementlari bilan tuproqqa tushadi. Tabiiy sharoitda hayvonlar6%dan 
20% o‗simlik mahsulotlarini is‘temol qiladi. O‗simlik mahsulotining bir 
qismi umurtqasiz hayvonlar tomonidan tuproq qatlamlariga o‗tadi. Bir 
mavsumda o‗simliklar hosil qilgan umumiy organik moddalarning 30-40% 
tuproqqa ildiz ajratmalari sifatida tushadi. Tuproq iqlim sharoitiga qarab 
o‗simliklar tomonidan hosil qilingan organik moddalar miqdorining 20-
90% ildiz qismga to‗g‗ri keladi, ular tuproqning har xil qatlamlarida 
chiriydi va parchalanadi. O‗simlik ildiz tuklar bir necha kun yashab nobud 
bo‗ladi, demak tuproqqa organik moddalarning tushishi davriy emas balki 
doyimiy jarayondir. 
Tabiiy sharoitda o‗simlik qoldiqlarining asosiy qismi tuproq yuzasida 
to‗planadi. Ushbu mahsulotlardan o‗rmon ekositemasida-to‗shama, o‗t 
o‗simliklar farmasiyasida to‗shama va dasht qiyi shakillanadi. 
Tabiiy 
sharoitda 
o‗simlik 
qoldiqlarining 
parchalanishi 
mikroorganizmlar va tuproq faunasi ishtirokida boradigan murakkab 
jarayonlar komlleksidan ibortdir.Chirishning tezligi va xaraktyeri quyidagi 
omillar: o‗simlik mahsulotining tarkibi, gidrotermik rejim va organizmlar 
Ya‘ni destruktorlar jamosi bilan aniqlanadi. Parchalanish jarayonida 
moddalarning bir qismi to‗liq mineralizasiyalanadi, boshqa qismi esa 
gumus tarkibiga kiradi. Bunda chirib parchalanayotgan o‗lik organik 

---

140 
substratlar hisobiga, to‗shamalar orasida yashovchi soprotrof organizmlar 
jamosi vujudga keladi. 
Chirish jarayonida o‗simlik qoldiqlari o‗zgarib amorf massani hosil 
qiladi. O‗simlik qoldiqlarinig mineralizasiyasi turli tuproq iqlim sharoitida 
har xil kechadi. Yil davomida qulay harorat va namlik yuqori bo‗ladigan 
tropik o‗rmonlarda to‗shamalar hosil bo‗lmaydi, o‗simlik qoldiqlari to‗liq 
parchalanib chiriydi va tuproq yuzasi ochiq bo‗ladi. Shimoldagi nina bargli 
o‗rmonlarda yuqori haroratli kunlarning kam bo‗lishi natijasida o‗simlik 
qoldiqlari sekin parchalanib chirishi tufayli iqlim sharoitiga mos va o‗z 
kimyoviy tarkibiga ega to‗shamalar hosil buladi.O‗simlik qoldiqlarining 
parchalanib chirishi 10-15 yillar maboynida bo‗ladi.