Samarqand davlat universiteti I. U. Urazbaev n. J. Xodjaeva j. Qudratov

5.6. Gumusning hosil bo‘lishi va parchalanishi. 
Tuproq yuzasida o‗simliklarning o‗lik qoldiqlardan hosil bo‗lgan 
o‗rmon to‗shamasi yoki dasht qiyi o‗ziga xos oziq elementlar ombori 
bo‗lib, qaysikim ular asta sekilik bila tuprqqa o‗tadi. Tuprqqa o‗tgach 
o‗simliklar yoki mikroorganizmlar tomonidan o‗zlashtiriladi, tuproq 
qatlmida akkumulyasiyalanadi va gumus moddalar shaklida turg‗un 
holatga o‗tadi. Tuproqdagi organik moddalar zahirsining 90% ni, har xil 
kimyoviy tabiatga ega yuqori molekulali organik birikma gumus tashqil 
qiladi. Gumusda azot, oqsil aminokislotalari yoki polipeptid fraksiyalari va 
geterosiklik birikmalar tarkibida bo‗ladi. Yer yuzasi tuproq qoplamidagi 
gumus zahirasi (2,4-2,5)x 10
12
t. tashqil qiladi. Qora tuproqlar gumisga boy 
bo‗lib 400 dan 700 t/ga, tundra va cho‗l tuproqlarda gumus kam bo‗lib 0,6-
0,7 t/ga ni tashqil qiladi. 
Har bir tabiiy mintaqadagi o‗ziga xos sharoit, o‗simlik qoldiqlarining 
kimyoviy tarkibi, ularning chirishi va parchalanishi, to‗planishi unda 
ishtirok etgan organizimlar jamosi tarkibiga ko‗ra tuproq tiplaridagi gumus 
miqdor va sifat jihatdan bir biridan farq qiladi. 
Gumusning hosil bo‗lishi haqida bir qancha ilmiy teioreyalar va 
yondoshuvlar mavjud. Gumus hosil bo‗lishidagi ilmiy –tadqiqot 
ishlarini:kimyoviy, ekologo- zoologik, biokimyoviy va mikrobiologik 
yo‗nalishlarga bo‗lish mumkin. 

---

141 
Gumus hosil bo‘lishining ekologo-zoologik yo‘nalishi (tarixiy). 
Daniyalik olim R.Myullyer o‗rmon tuproqlarini o‗rganish jarayonida, bir 
tomondan organik va mineral birikmalarning ta‘sirlanishi, ikkinchi 
tomondan tuproq organizimlari bilan o‗simlik qoldiqlarining ta‘sirlanishi 
natijasida mul, modyer va mor tipidagi gumus hosil bo‗lishini ta‘rifladi. 
Neytral (yumshoq, mul tipidagi) gumus keng barigli o‗rmon 
tuproqlarida hosil bo‗ladi. Keng barigli o‗rmon mintaqasida to‗shamalar 
to‗planmaydi, ular umurtqasiz hayvonlar ayniqsa yomg‗ir chuvalchangi va 
mikroorganizimlarning faol ishtirokida tezda parchalanib ketadi. Bu tipdagi 
gumus qo‗ng‗ir o‗rmon tuproqlariga xos. Yumshoq gumus organo mineral 
birikmalardan iborat bo‗lib kuchsiz kislotalik reaksiyaga ega. Bu tipdagi 
gumus o‗t o‗simliklar formasiyasida ham hosil bo‗ladi va tarkibidagi C : N 
nisbati 20dan kichchik. 
Dag‗al tipdagi (mor) gumus-tarkibida faol saprofaglar bo‗lmagan, 
tuproq faunasi kam bo‗lib, to‗shamalar sekinlik bilan parchalanib 
chiriydigan 
nina 
barigli 
o‗rmonlarda 
hosil 
bo‗ladi. 
O‗rmon 
to‗shamalarining parchalanishi asosan zambuaug‗lar ishtirokida boradi. 
Dag‗al gumus tarkibidagi C: N 20 dan yuqori, kislotali muhitga ega. 
Modyer tipidagi gumus-yumshoq va dag‗al gumuslar o‗rtasida turadi, 
aralash o‗rmon mintaqasi tuproqlari uchun xos, orgonominerallar tarkibida 
ishqorlar kam. Bu tipdagi gumuslar o‗simlik qoldiqlari yomg‗ir 
chuvalchangi ishtirokisiz boshqa umurtqasiz hayvonlar ishtirokida tez 
minerallashadigan sharoitda shakillanadi.