Samarqand davlat universiteti psixologiya kafedrasi konfliktlar psixologiyasi

Dinamik funksiya . Ijtimoiy konflikt dinamik funksiyasining siyosiy ahamiyati o’z vaqtida marksizm tomonidan sinfiy kurash va ijtimoiy inqilobga oid xulosalarida ishonchli qilib ochib berilgan. Markscha tushunchalarda har qanday ijtimoiy konflikt ijtimoiy taraqqiyotni tezlashtiruvchi va ijtimoiy o’zgarishlarga olib keluvchi vosita ekanligi umumiy tarzda aks ettirilgan. Tub qayta o’zgarishlarning umuman bo’lmasligi ijtimoiy hayotning tinch va bir maromda kechishini ta’minlaydi, kichik o’zgarishlar muammo mohiyatiga ta’sir etmaydi va vaqt ichida sekinlik bilan yuz beradi. Biroq konflikt yuzaga kelsa hamma narsa harakatga keladi. Odamlarni yillar davomida qoniqtirib kelgan xulq-atvor va faoliyatning odatiy normalari hayratlanarli darajadagi keskinlik va afsuslanishsiz uloqtirib tashlanadi. Konflikt zarbalari ta’sirida jamiyat qayta o’zgaradi, avvalgi tinchlik holati yo’qoladi. O’zgarishlar avvalgicha kam ahamiyatli va sezilarli emasdek tuyuladi, biroq insonlar o’rtasidagi munosabatlarda , qarashlarda, xulq-atvorda darz ketishlar kuzatiladi. Ijtimoiy konflikt qanchalik kuchli bo’lsa, uning ijtimoiy jarayonlarni borishiga bo’lgan siyosiy ta’siri shunchalik yaqqol bo’ladi, yuzaga kelgan o’zgarishlar va ularni amalga oshirish tezligi shunchalik sezilarli bo’ladi.
Konfliktning funksional ziddiyatliligi. Konflikt funksiya-larini tavsiflashda shuni qayd etish zarurki, ular jamiyatda qarama-qarshi yo’naltirilgan tendensiyalarning o’zaro ta’siri orqali namoyon bo’ladilar. Bu esa ularning dialektik, ichki ziddiyatli tabiatga ega ekanligini ko’rsatadi.
Konflikt funksiyalari - ziddiyatlarni aniqlash va hal qilish usuli bo’lib xizmat qiladi. Agar qarama-qarshi kuchlar, ularning manfaatlari ochiq kurashga aylanuvchi tanglikni yuzaga keltirsa, tabiiyki, unda bu kurash ertami-kech tugaydi. Konflikt va uning hal qilinishi yuzaga kelgan berk holatdan chiqish yo’llaridan biridir.
Konflikt funksiyasiga bunday yondashuvda quyidagicha savol yuzaga keladi: konfliktning yuzaga kelishi yaxshimi yoki yomonmi? Odatda har qanday konfliktga bir tarzda salbiy baho berish qabul qilingan. Aslida ham odamlar faqat turmushdagi janjallar va kelishmovchiliklardan, xizmatdagi ko’ngilsizliklardangina emas, balki keyingi paytlarda millatlararo, hududiy, ijtimoiy-siyosiy va boshqa qarama-qarshiliklar, kurashlardan charchagan. Shu bois ko’pchilik tomonidan konflikt salbiy, noxush hodisa deb baholanadi va haqiqatda ham u taraflardan biri uchun keraksiz voqyelikdir. Shu bilan birga konflikt faqatgina muqarrar ijtimoiy voqyelik emas, balki shu bilan birga yana foydali ekanligi to’g’risida nuqtai nazar ham mavjud.
Konfliktni noxush, keraksiz voqyelik deb tan oluvchi tadqiqotchilar uni me’yorda amal qiluvchi ijtimoiy tizimga putur yetkazuvchi hodisa deb hisoblaydilar. Ularning fikricha, konflikt dastlab tizimda mavjud emas va odatda tizimni barqaror va muvozanat holatiga qaytaruvchi kuchlar yuzaga kelganda (yoki faollashganda) u yuz beradi. Biroq bundan konfliktning o’zida tizimni barqaror holatda tutib turish uchun zarur bo’lgan institutlarni paydo bo’lishiga sababchi omillar yotganligi tushuniladi. Bu institutlarga: qonunchilik faoliyati, turli nizolarni hal etish uchun qabul qilingan tartiblar, siyosiy bahslar, munozaralar, tortishuv(debat)lar, bitimlar vositasida sotuvchi va xaridorlarning raqobatlashuvchi manfaatlari hal qilinadigan bozor va shu kabilar kiradi. Bundan shunday xulosa chiqadiki, konfliktni umuman salbiy hodisa deb hisoblovchi mutaxassislar ham unda ba’zi ijobiy xususiyatlarning borligiga e’tibor beradilar.
Boshqa bir ilmiy yondashuv esa, konfliktni normadan chetga chiquvchi va o’tkinchi voqyelik deb emas, balki ijtimoiy munosabatlarning doimiy va hatto eng muhim tarkibiy qismi deb qaraydi. Bunday yondashuv Aristotel, Gobbs, Gegel, Marks, Veber qarashlariga asoslanadi. Bu qarashga ko’ra, jamiyatdagi har qanday tanqislik fakti o’z-o’zicha konfliktni yuzaga keltirish uchun yetarlidir; har qanday inson istalgan doirada (guruhda) o’zining tanqis resurslarga bo’lgan ulushini, zarur bo’lsa, boshqalar hisobidan ko’paytirishga harakat qiladi. Hudud va boyliklar (resurs) uchun kurashuvchilarda yana yo’lboshchilikka, hokimiyatga va mavqye uchun kurashga moyillik bo’lsa, konflikt bo’lishi muqarrar. Darendorfning fikricha, «Real borliq uchun turli qarashlarning kesishuvi, konfliktlar, o’zgarishlarning bo’lishi zarur. Aynan konflikt va o’zgarishlar insonlarga erkinlik beradi; bularsiz erkinlikning mavjud bo’lishi mumkin emas».
Uchinchi guruh olimlar esa, konflikt ziddiyatni u yoki bu tarzda hal qilganligi uchun uni foydali deb hisoblaydilar. Biroq, konflikt nimaning evaziga hal etiladi? Tizimni buzish yoki unga jiddiy zarar yetkazish yo’li bilan yoki taraflardan birini yo’qotish vositasida hal etilishi mumkin. Yaxshisi, obyektiv mavjud ziddiyatni konflikt darajasiga yetkazmasdan, uni tinch, ma’rifiy vositalar yordamida yo’qotish kerak. Shu sababli konfliktlarning foydaliligi haqida faqat muayyan konkret holatlarda va shartli ma’noda gapirish mumkin.
Ziddiyatni hal etish - ijtimoiy konfliktning obyektiv funksiyasidir.