Samarqand iqtisodiyot va servis instituti bektemirov a. B., Ruzibayeva n. X., Аzimova r. I

QIMMATLI QOG„OZLAR BOZORI ISHTIROKCHILARI 
Xalqaro
moliya
tashkilotlari 
Xalqaro
moliya
tashkilotlari 
Market meykerlar 
Fond birjalari 
Jismoniy 
shaxslar 
Yuridik shaxslar 

---

272 
sanoatni rivojlantirish, inflyatsiyani pasaytirish, iqtisodiy o‗sishning yuqori 
sur‘atlarini ta‘minlash maqsadida investitsiyalar jalb qilishni ta‘minlash 
hisoblanadi
95
. Ushbu muammoni hal etishning muhim shart-sharoitlari QQBdagi 
investitsiyalar, jamg‗armalar, iqtisodiy o‗sish, inflyatsiya, davlat institutlari faoliyati 
va monetizatsiya o‗rtasida chambarchas aloqalar mavjudligi hisoblanadi.  
Fond bozori mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida, iqtisodiyotga 
moliyaviy investitsiyalarni jalb etishda muhim o‗rinni egallaydi. Iqtisodiyotni 
erkinlashtirish, investorlar huquq va manfaatlarini ta‘minlash, investitsion muxitni 
sog‗lomlashtrish qimmatli qog‗ozlar bozorini samarali rivojlanish investitsiyalar 
hajmini oshirish imkoniyatini yaratadi.
Qimmatli qog‗ozlar moliyaviy investitsiyalarni iqtisodiyotga jalb etishning 
muhim vositalari hisoblanib, iqtisodiyotning xavfsizligi va raqobatbardoshligini 
ta‘minlaydi.Ulushga egalik qilishni tasdiqlovchi vositalar Aksiyadorlik kapitalini 
ko‗paytirish,samarali korporativ boshqaruvda ishtirok etish va belgilangan tartiblarga 
muvofiq dividendlar olish imkoniyatini yaratadi. 
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida aksiyadorlik jamiyatlari barqaror 
taraqqiyotining muhim omillaridan biri ularda asosiy va aylanma aktivlarga 
investitsiya qilinadigan kapitallarning optimal tarkibini shakllantirish hisoblanadi. 
Ushbu masalaning hozirgi sharoitda keskinlashuvi, birinchidan, ishlab chiqarishni 
modernizatsiyalash va innovatsion texnologiyalarni keng joriy etish bilan bog‗liq 
yirik va strategik loyihalarni moliyaviy ta‘minlash zaruratidan kelib chiqadi. 
Qolaversa, jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi ta‘sirida moliyaviy resurslar bozoridagi 
nobarqaror kon‘yunktura yirik investitsion sig‗imga ega bo‗lgan ushbu loyihalarni 
moliyaviy ta‘minlashda har bir aksiyadorlik jamiyatlari moliyaviy xizmat tizimi 
zimmasiga mavjud moliyaviy resurslardan oqilona foydalanish vazifasini 
yuklamoqda. Kapitallarning optimal holatini shakllantirish, qarz kapitalining o‗z 
mablag‗lariga nisbati bo‗lib, bunda aksiyadorlik jamiyatlari uzoq muddatli 
moliyalashtirishni umumiy kapitalning harajatlari yoki kapitallarning o‗rtacha 
95
Mirkin Ya.M. Natsionalniy doklad «Riski finansovogo krizisa v Rossii: faktori, ssenarii i politika 
protivodeystviya»//Finansovaya akademiya pri pravitelstve RF, 2006. - ss. 47-51. 
(
www.mirkin.
ru).

---

273 
tortilgan qiymatini (WACC - weighted average cost of capital) minimallashtirishga 
erishni anlatadi. Kapitallar tarkibi muhim iqtisodiy ko‗rsatkichlardan biri hisoblanadi. 
Bir tomondan, qarz kapitali ulushi kamligi, amalda o‗z mablag‗lariga nisbatan 
samaradorlik jihatidan arzonroq bo‗lgan moliyalashtirish manbaidan to‗liq 
foydalanilmaslikni anglatadi. O‗z navbatida, kapitallarning optimal tarkibi, 
aksiyadorlik jamiyatlarida kapital harajatlari yuqoriroq shakllanishi va kelgusida 
unga jalb etiladigan investitsiyalar daromadliligiga nisbatan yuqori talablarni vujudga 
keltirishini anglatadi. 
Birinchidan, jalb qilingan kapitalning yuqori daromadlilik talablari bilan 
hayotiylik davrining egri chizig‗i bo‗ylab harakatlanishi investitsiyalar tanlashda 
yanada qat‘iy va sinchkov bo‗lishini talab etadi. Chunki biznes g‗oyalarning hammasi 
ham jalb qilingan kapitalga qo‗yiladigan daromadlilik darajasiga mos kelavermaydi.
Ikkinchidan, 
aksiyadorlik 
jamiyatlarining 
investitsion 
imkoniyatlariga 
qo‗shimcha cheklovlar belgilanishi sababli u raqobatda yetarli darajada harakatchan 
va moslashuvchan bo‗la olmaydi. Kapital harajatlar miqdori yuqoriligi savdo bozori 
rivojlanishining o‗zgaruvchan tendensiyalariga tez va asosiysi, samaraliroq faoliyat 
olib borishga to‗sqinlik qiladi. 
Uchinchidan, asosiy muammo qarz kapitali va o‗z mablag‗larining 
mutanosiblik qiymati optimal holatga kelmaydi, korxona va mulk egalari manfaatlari 
o‗rtasida nizolar chuqurlasha baradi. U boshqaruv motivatsiyasi o‗zgarishida, 
samarasiz moliyalashtirishni amalga oshirish, investitsion qarorlarni qabul qilishda 
to‗g‗ri tanlanmagan uslubni, shuningdek, yuqori riskli loyihalarni shakllantirishda 
namoyon bo‗lishi mumkin. Nihoyat, jami kapitaldagi qarz mablag‗lari ulushi ortgani 
sari uning tarafdori bo‗lgan biznes bo‗yicha kontragentlar, ya‘ni korxonaning 
aksiyadorlari va sarmoyadorlari tomonidan doimiy kuzatuvda bo‗ladi. 
Kapitallarni o‗rtacha tortilgan qiymati (bunda faqat qarz mablag‗lari ko‗zda 
tutiladi) – jami kapitalning daromadlilik darajasini belgilovchi biznes qiymatini 
baholashning asosiy omillaridan biridir. Tegishli ravishda, bunday o‗rtacha tortilgan 
qiymat stavkasi minimal darajaga yetkazish korxonaning samarali qarz olish tizimini 
amalga oshirish imkoniyatlarini kengaytiradi va investitsiya siyosatining yanada 

---

274 
moslashuvchanligini oshiradi. Natijada pul mablag‗lari oqimining samarasiz aylanish 
tezligini pasaytiradi va mulk egalari foydasi ortishiga olib keladi. Olib borilayotgan 
iqtisodiy islohotlar natijasida yangi tarmoq va bozorlar vujudga kelmoqda, katta pul 
oqimlari va yuqori o‗sish sur‘atlari bilan tavsiflanadigan aksiyadorlik jamiyatlari 
shakllanmoqda. Bunday o‗sish sur‘atiga ega bo‗lgan aksiyadorlik jamiyatlari 
rivojlanishi uchun zaruriy kapital qo‗yilmalarni tashqi moliyalashtirish manbalariga 
ehtiyojini kamaytiradi. Biroq, keng jamoatchilik tomonidan olib borilgan tahlillarga 
ko‗ra, moliyalashtirish manbalarini to‗g‗ri tanlash, moliyaviy vositalardan to‗g‗ri 
foydalanish korxonalarning yanada barqaror faoliyat olib brishini ta‘minlaydi. 
Kapitallarning optimal tarkibini aniqlashda miqdoriy baholash usullarining uch 
guruhi mavjud. Moliyaviy natijalar tahlili bilan bog‗liq jarayon birinchi guruh usuli 
bo‗lib hisoblanadi. Bunda asosiy e‘tibor foydaga qaratiladi va taxminiy 
ma‘lumotlarni beradi.
Aksiyadorlik jamiyatini tahlil qilishning moliyaviy modeli ikkinchi guruh 
usulida asoslanadi. Bu usul jamiyatning investitsion riski bilan bog‗liq 
ko‗rsatkichlardan foydalanishni taqozo etadi.
Uchinchi guruhdagi usullar ham tahlil qilishning moliyaviy modeliga 
asoslanadi, ammo, ikkinchi guruh usullaridan farqli ravishda, modellashtirishni 
taqozo etadi, natijada murakkabroq jarayonni o‗z ichiga oladi. Birinchi guruhdagi 
usullardan biri, operatsion foyda usuli bo‗lib, kapitallar tarkibida ehtimoliy qarz 
ulushini 
aniqlashga 
yo‗naltiriladi. 
Mazkur 
usul 
korxona 
foydasining 
o‗zgaruvchanligini tahlil qilish asosida korxonani bankrot bo‗lish ehtimolini 
aniqlashga yo‗naltiriladi.
Mazkur usul kapitallar tarkibi muammolarini aniqlashni soddalashtiradigan 
taxminlardir. Birinchidan, kelgusidagi foydani taqsimlash va ikkinchidan, moliyaviy 
dastak darajasidan mustaqilligi haqidagi shart-sharoitlar bilan bog‗liqdir. Har ikki 
taxmin ham muhim, chunki moliyaviy dastakning yuqoriligi aksiyadorlik 
jamiyatining sof foydasini kamaytiradigan vaziyatlarni istisno qilmaydi. Demak, 
moliyalashtirish manbalari kapitallar tarkibida qarz kapitalini oshirish mohiyatan 
mulkdorlarning daromadlarini oshirishga yo‗naltirilgan vazifani hal etish nuqtai 

---

275 
nazaridan teskari ma‘noga ega bo‗lib qoladi. Operatsion foyda normal taqsimlangan 
va kapitallar tarkibiga bog‗liq emas, ya‘ni korxonaning biznes rejasidan kelib 
chiqadigan tashqi omillar: texnologiya, resurslardan foydalanish samaradorligi, 
marketing, bozor kon‘yunkturasi va h.k. bilan belgilanadi. Shunda qarz miqdoriga 
qarab, bankrotlik ro‗y berish ehtimolini tavsiflash imkonini beruvchi statistik 
ko‗rsatkich hosil qilish mumkin.